Η συμβολή των Βλάχων Ευεργετών στη διαμόρφωση της Νεότερης Ελλάδος
Καθηγήτρια Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη
Πάντειο Πανεπιστήμιο
Είναι γνωστή η συμβολή των Βλάχων στην Εθνεγερσία και στο Εθνικό γίγνεσθαι.
Ο Ρήγας Φεραίος, γεννημένος στο Βελεστίνο (1767- 1798) είναι πρωτεργάτης του Νεοελληνικού διαφωτισμού, φλογερός κήρυκας της Εθνικής παλιγενεσίας καθώς και της απελευθέρωσης όλων των Βαλκανικών λαών από τον Οθωμανικό ζυγό.
Βλάχοι ήταν όσοι πρώτοι έτρεξαν στο πλευρό του Αλέξανδρου Υψηλάντη, όταν σήμανε η ώρα του αγώνα.
Ο Νικόλαος Στουρνάρης, γεννημένος στο Μέτσοβο (1806-1852) υπερασπίστηκε το πολιορκημένο Μεσολόγγι όπως και τα θρυλικά παιδιά της Σαμαρίνας, που ήταν Βλάχοι αρματωμένοι.
Ο Αλέξανδρος Σβώλος, από το Κρούσοβο (1892- 1956) διαπρεπής συνταγματολόγος, συνέβαλε τα μέγιστα στη διαμόρφωση του νομικού υπόβαθρου της Νεοελληνικής θεσμικής και πολιτικής πραγματικότητας.
Την Εθνεγερσία υμνούν οι Βλάχοι ποιητές Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879) με καταγωγή από την Βαλαώρα της Ηπείρου και ο εξάδελφός του Γεώργιος Ζαλοκώστας ( 1805-1858 ) από το Συρράκο.
Πληθυσμός ανήσυχος και διασπορικός, οι Βλάχοι οδίτες δημιουργούν την « Βλαχική διασπορά» , που αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο της Νεοελληνικής Ιστορίας.
Από τον 17ο αιώνα πραγματοποιούν υποδειγματικές ατομικές και συλλογικές διαδρομές. Στήνουν ανθηρούς οικισμούς και Κοινότητες Γραικο-Βλάχων στα Βαλκάνια, στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων και στην Κεντρική Ευρώπη, ενώ μετακινούνται και Ανατολικά μέχρι την Κωνσταντινούπολη, τον Εύξεινο Πόντο και την Ρωσία.
Η Μοσχόπολη, το Κρούσοβο, το Μοναστήρι, το Σεμλίνο, η Αδριανούπολη, η Φιλιππούπολη και τόσες άλλες, αποτελούν σημαντικές Κοινότητες Ρωμαίων Μακεδονοβλάχων, με ιδιαίτερη παρουσία στον τόπο και στον χρόνο, στην ιστορία.
Μετά την εγκατάστασή τους εκεί μερίμνησαν για την καλή θεσμική και κοινωνική τους λειτουργία. Φρόντισαν να καλύψουν τις εσωτερικές ανάγκες των Κοινοτήτων τους χτίζοντας εκκλησίες, νοσοκομεία και σχολεία με αποτέλεσμα να διακριθεί η ιδιαιτερότητα του πολιτισμικού τους χαρακτήρα και να εδραιωθεί το αίσθημα της Εθνικής ταυτότητας και συνείδησης στον εκτός του περιορισμένου Ελληνικού κράτους παροικιακό τους χώρο.
Οι Βλάχοι ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία και την βιοτεχνική παραγωγή μάλλινων υφασμάτων, την αργυροχοία, μεταλλοτεχνία, σιδηρουργία, με το εμπόριο. Σταδιακά έγιναν μεταπράτες και διακινητές κάθε είδους εμπορεύματος.
Έστησαν αποτελεσματικά οικονομικά και εμπορικά δίκτυα που μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα απλώνονταν από την Οδησσό έως την Βιέννη και την Λειψία και από τον Δούναβη μέχρι τον Νείλο, ενώνοντας εμπορικά την Ανατολή με την Ευρώπη.
Υπηρέτησαν με συνέπεια τον Κοινοτισμό. Το πρώτο γραπτό καταστατικό του Κοινού για την εκπαιδευτική πολιτική και την συνεταιρική – συντροφική ανάπτυξη της αυτοδιοικούμενης Κοινότητας ψηφίστηκε το 1813 στη συνέλευση των Βλάχων κατοίκων στο Μελένικο.
Και είναι γνωστοί οι Βλάχοι για την ισχύ του Κοινωνικού δεσμού, του «συνανήκειν» στην Κοινότητα και της ευθύνης εκάστου για τα κοινά, της αλληλεγγύης και του συνεταιρίζεσθαι.
Ο ακμαίος Κοινοτικός βίος και η ανθηρή οικονομική κατάσταση της Βλαχικής ελίτ οδηγεί στην ανάδειξη ενός ιδιαίτερου προτύπου ατομικής λειτουργίας για το οποίο θα μιλήσουμε σήμερα. Πρόκειται για τον Βλάχο Ευεργέτη και την συμβολή του στην οργάνωση του Νεοελληνικού κράτους.
Είναι ο Κοινοτισμός που διαμόρφωσε τον ευεργετισμό. Ο ευεργετισμός αναπτύσσεται ως λόγος ρηματικός και έμπρακτος στο σημείο όπου οι περιορισμοί – ίσως και η ανημπόρια του Εθνικού κράτους – αναδεικνύουν την στρατηγική υπεροχή της προσωπικότητας. Και αυτή η προσωπικότητα είναι ο Ευεργέτης.
Ο Ευεργέτης είναι ο άνθρωπος εκείνος που υπερβαίνει το παραδοσιακό συλλογικό «εμείς» , το οποίο κυριαρχούσε στο Κοινοτικό σύστημα μέσα στο οποίο ζούσαν, και προσδιορίζει τον εαυτό του ώς ένα ιδιότυπο ατομικό «εγώ», το οποίο επωμίζεται σκοπούς και έργα στη θέση της συντεταγμένης Πολιτείας, των συλλογικοτήτων και των θεσμών. Πραγματοποιεί μία προσωπική διαδρομή με όρους ατομικής εποποιίας και ευποιίας στην υπηρεσία του κοινού αγαθού. Είναι η εξυπηρέτηση του κοινού αγαθού που συνιστά κρίσιμη παράμετρο για την συγκρότηση της ταυτότητας του Ευεργέτη.
Δεν πρόκειται για τον επιδειξία πλούσιο. Ο Απόστολος Αρσάκης, από την Μοτάχοβα της Ηπείρου, υπέγραφε ως « πρόθυμος και καλός πατριώτης». Πρόκειται για τον άνθρωπο εκείνο που υπερβαίνει ποικίλα εμπόδια προκειμένου να πραγματώσει τις επιταγές της συνείδησής του.
Η ευεργεσία για τον Ευεργέτη αποτελεί συστατικό πάθος που επικαθορίζει την ατομική και συλλογική του λειτουργία. Έχουν δηλαδή οι Ευεργέτες ισχυρά εσωτερικά κίνητρα και ηθική επιβράβευση που τούς παρέχει η ιδεολογία τους. Πολλοί έμειναν άγαμοι και αφιερωμένοι στο «πρώτον και θείον έργον» το οποίον ήταν γι΄ αυτούς « δια παντός το καλόν της πατρίδος».
Εκφραστές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού οι Ευεργέτες , πίστευαν ότι για να απελευθερωθεί η Ελλάδα έπρεπε πρώτα τα μορφωθούν οι Έλληνες. Ενίσχυσαν λοιπόν της εκπαίδευση και τα σχολεία προκειμένου να διαμορφωθεί το Ελληνικό Έθνος και ο Νέος Ελληνισμός. Τα σχολεία της Μοσχόπολης και του Μετσόβου αποτέλεσαν αναγνωρισμένα Κέντρα του Ελληνικού Διαφωτισμού.
Οι Βλάχικες Κοινότητες άλλωστε, αποτέλεσαν κοιτίδα και φυτώριο του παροικιακού ευεργετισμού.
Στο φαινόμενο του ευεργετισμού συγκλίνουν τρείς λειτουργίες :
- Η προσωπική λειτουργία καθιστά τον Ευεργέτη «χρηματοφόρο υποκείμενο» έτοιμο να παραχωρήσει προσωπικό πλούτο για κοινωνικούς σκοπούς.
- Η κοινωνική λειτουργία διασφαλίζει τη δημιουργία και την αναπαραγωγή των θεσμών εκείνων που εξασφαλίζουν την κοινωνική ευρυθμία. Η παιδεία, η υγεία, η δικαιοσύνη, η Εθνική ασφάλεια και η κοινωνική πρόνοια συνιστούν βασικούς θεσμούς που συγκρότησαν, χρηματοδότησαν και υπηρέτησαν οι Ευεργέτες.
- Τέλος, η Ιστορική λειτουργία καθιστά τον Ευεργέτη «οργανικό διανοούμενο», με την έννοια ότι αναλαμβάνει την οργάνωση της ανερχόμενης αστικής τάξης, με όρους όχι μόνο οικονομικής και πολιτικής ισχύος, αλλά κυρίως στο επίπεδο της ιδεολογικής, νοοτροπικής και πνευματικής διάκρισης, υπεροχής, καθολικής αναγνώρισης και εν τέλει ηγεμονικής λειτουργίας.
Οι Βλάχοι Ευεργέτες επιτέλεσαν και τις τρείς αυτές λειτουργίες προκειμένου να συμβάλουν στην συγκρότηση του Νεοελληνικού κράτους.
Ο ευεργετισμός έχει ένα ισχυρό ιδεολογικό υπόβαθρο με τρία συστατικά :
- Το αίσθημα της Κοινότητας βίου
- Την έμπρακτη μέριμνα για τον άλλον – ως χρέος, και
- Την γενναιοδωρία της χειρονομίας
Αυτό το ιδεολογικό υπόβαθρο υπηρέτησαν οι Βλάχοι Ευεργέτες που με την γενναιοδωρία της χειρονομίας και τα φωτισμένα τους οράματα συνδιαμόρφωσαν τη Νεότερη και την σύγχρονη Ελλάδα.
Η προσωπική τους διαδρομή με όρους ατομικής εποποιίας και ευποιίας εικονογραφείται από κορυφαίους επιχειρηματίες που έδρασαν ευεργετικά πάνω στο τετράπτυχο :
Ιδιαίτερη πατρίδα – παροικία – χώρα διαμονής – Εθνικό Κέντρο .
Στην ιδιαίτερη πατρίδα, έκαναν αισθητή την παρουσία τους με πρόδηλο το αίσθημα του νόστου στη γενέτειρα γη, στα πατρώα εδάφη. Για παράδειγμα, ο Γεώργιος Αβέρωφ, αμέσως μετά τα πρώτα χρόνια της αποδημίας του, στο Μέτσοβο που ήταν η πατρίδα του, θεμελίωσε το «Αβερώφειο» φαρμακείο (1874) . Ο Στέργιος Δούμπας πάλι , από την Βλάστη Μακεδονίας, ιδρύει στο χωριό του το «Δούμπειο» Παρθεναγωγείο.
Στην παροικία, ευεργέτησαν με κάθε τρόπο τους ομογενείς παροίκους. Συντηρούν Ελληνικά σχολεία, Αρρεναγωγεία και Παρθεναγωγεία, γυμνάσια, επαγγελματικές σχολές, οργανώνουν εράνους, συγκεντρώνουν χρυσά φλουριά και οικοδομούν εκκλησίες που αποτελούσαν τους τόπους συνάντησης των Βλάχων και των οικογενειών τους.
Στην χώρα διαμονής, ο Σίμων Σίνας , από την Μοσχόπολη της Β. Ηπείρου, χρηματοδότησε την Ακαδημία Βουδαπέστης. Ο Ευαγγέλης Ζάππας, από το Λάμποβο της Β. Ηπείρου, ίδρυσε τα «Ζάππεια» Παρθεναγωγεία στην Κωνσταντινούπολη και στην Αδριανούπολη. Ο Χρηστάκης Ζωγράφος, τα «Ζωγράφεια» Διδασκαλεία στο Αργυρόκαστρο της Αλβανίας (1881) και λίγο αργότερα το «Ζωγράφειο» Λύκειο στην Κωνσταντινούπολη. Ο Νικόλαος Δούμπας, γιός του Στέργιου για τον οποίο μιλήσαμε, χρηματοδότησε το Κοινοβούλιο και το Μέγαρο Μουσικής της Βιέννης. Αξίζει εδώ να πούμε ότι ο δρόμος μπροστά στο Μέγαρο φέρει την επωνυμία του, για αιώνια ανάμνηση του ευεργέτη και λέγεται Doumbastrasse. Ο Απόστολος Αρσάκης, με βαθιά Ελληνική παιδεία, διετέλεσε γραμματέας του Ηγεμόνα της Βλαχίας Γρηγορίου Γκίκα, Βουλευτής , και Υπουργός Εξωτερικών της Ρουμανίας.
Τέλος, ευεργέτησαν το Εθνικό Κέντρο συμβάλλοντας στη συγκρότηση της Εθνικής ταυτότητας και του Εθνικού κράτους.
« έκαστος ευφρονών και φιλόπατρις ανήρ οφείλει
ου μόνον να αγαπά και ευλαβήται την γήν εκείνην,
εφ΄ής οι προπάτορές του εγεννήθησαν και αυτός είδε κατά
πρώτον τας ζωογόνους ακτίνας του ηλίου
και έλαβε την ύπαρξίν του,
αλλά πρέπει και λυσιτελής εις αυτήν, όσον ενέστι να γίνηται»
παραγγέλλει στη διαθήκη του ο Κωνσταντίνος Μπέλλιος ή Βέλλιος από το Λινοτόπι Μακεδονίας. Το διασπορικό του ταξίδι τον οδήγησε στο Βουκουρέστι και στην Βιέννη όπου και πέθανε (1838). Χρηματοδότησε το Δημοτικό Νοσοκομείο «Ελπίς» και την Εθνική Βιβλιοθήκη, ενώ το «Βελλίειον» κληροδότημά του, που είναι και σήμερα ενεργό, αναλαμβάνει τα έξοδα δύο (2) Μακεδόνων κάθε έτος για τις σπουδές τους
Ο Γεώργιος Σίνας στέλνει το 1830 μεγάλο χρηματικό ποσό υπέρ των ορφανών του αγώνα. Είναι η πρώτη συνεισφορά Έλληνος στο Νέο Ελληνικό κράτος γι΄ αυτό στις 16 Μαίου 1830 δέχεται τις ευχαριστίες του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Στη συνέχεια ο ίδιος Ευεργέτης χρηματοδοτεί το Εθνικό Αστεροσκοπείο, το Οφθαλμιατρείο, το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο και τον Μητροπολιτικό Ναό
Ο γιός του Σίμων Σίνας (1810 – 1876) χρηματοδοτεί την Σιναία Ακαδημία
Ο Γεώργιος Σταύρου από τα Ιωάννινα, εκ των ιδρυτών της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, αξιοποιεί πλείστα κληροδοτήματα για το καλό του Έθνους
Ο Ιωάννης Δομπόλης (1769 – 1850) από την Κρουτσένιτσα της Ηπείρου ευεργέτησε για την αναγέννηση της Ελληνικής παιδείας. Προσωπικός φίλος του Ιωάννη Καποδίστρια έγραψε στη Διαθήκη του : « Ότε το 1809 εγνώρισα τον μακαρίτη κόμητα Καποδίστριαν Ιωάννην, επεσχέθημεν αλλήλοις να μεταχειρισθώμεν πάν μέσον προς διάδοσιν της δημοσίας παιδεύσεως εν Ελλάδι. Έκτοτε ο σταθερός σκοπός της ζωής μου υπήρξε να κατορθώσω να εκπληρώσω πρεπόντως την δοθείσαν υπόσχεσίν μου…». Τιμώντας την υπόσχεσή του ο Ιωάννης Δομπόλης ίδρυσε το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Να πούμε εδώ ότι όλη η οικογένεια Δομπόλη , ο παππούς του Ιωάννης , ο πατέρας του Τριαντάφυλλος και ο γιός αυτού Ιωάννης, ο ιδρυτής του Πανεπιστημίου Αθηνών , είχαν στο αίμα τους τον ευεργετισμό. Επομένως στην οικογένεια Δομπόλη αναγνωρίζεται η διαγενεακή ευεργετική λειτουργία.
Οι Δημήτριος και Αχιλλέας Ποστολάκας δωρίζουν (1836) στην Εθνική Βιβλιοθήκη την συλλογή τους με σπάνιες και ακυκλοφόρητες εκδόσεις
Οι αδελφοί Λάμπρου καταθέτουν τον πυρήνα της συλλογής του Εθνικού Νομισματικού Μουσείου, ενώ παράλληλα ιδρύουν την Αρχαιολογική Εταιρεία Αθηνών και τον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»
Ο Ιωάννης Μπάγκας χαρίζει στον Δήμο Αθηναίων το ξενοδοχείο του «Μέγας Αλέξανδρος», που ήταν στην πλατεία Ομονοίας , και χρηματοδοτεί σχολεία
Ο Απόστολος Αρσάκης ιδρύει τα Αρσάκεια Σχολεία
Ο Μιχαήλ Τοσίτσας ιδρύει τα Τοσίτσεια Σχολεία και χρηματοδοτεί την λειτουργία φοιτητικής εστίας στην Κηφισιά και την δωρεάν στέγη σε φοιτητές από τα Ιωάννινα
Η χήρα του Μιχαήλ, Ελένη Τοσίτσα, χρηματοδοτεί το Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών
Ο Γεώργιος Αβέρωφ ιδρύει την Σχολή Ευελπίδων, το Καλλιμάρμαρο Παναθηναικό Στάδιο, τις επανορθωτικές φυλακές Αβέρωφ, την Γεωργική Σχολή στη Λάρισα, τους αδριάντες του Ρήγα Φεραίου και του Γρηγορίου Ε΄ στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου, έκανε την ναυπήγηση του θωρηκτού Αβέρωφ
Ο Γεώργιος Αβέρωφ, μαζί με τον Νικόλαο Στουρνάρη και τον Μιχαήλ Τοσίτσα, οι τρείς αυτοί Μετσοβίτες Ευεργέτες ιδρύουν το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
Ο Λυσίμαχος Καυταντζόγλου, γιός του αρχιτέκτονα Λύσανδρου, ιδρύει το Καυταντζόγλειο Στάδιο στη Θεσσαλονίκη
Ο Κωνσταντίνος Ζάππας, ως εκτελεστής του κληροδοτήματος που άφησε ο εξάδελφός του Ευαγγέλης Ζάππας, κτίζει το Ζάππειο Μέγαρο
Με συνεισφορές όλων των Βλάχων Ευεργετών ιδρύθηκε το Οφθαλμιατρείο Αθηνών
Η συμμετοχή των Βλάχων Ευεργετών, ατομική, συλλογική ή μέσω των Ιδρυμάτων τους στο Εθνικό γίγνεσθαι είναι μεγάλη. Γνωστή είναι η προσφορά του «Μπάγκειου» Ιδρύματος, του «Καυταντζόγλειου» Ιδρύματος και του Ιδρύματος «Τοσίτσα-Αβέρωφ».
Οι Μεγάλοι αυτοί ευεργέτες είναι παραδειγματικοί εκφραστές του νεωτερικού ευεργετισμού που αποτέλεσε κεντρικό εργαλείο στη διαμόρφωση του Νεοελληνικού κράτους.
Κυρίες και κύριοι,
Είναι προφανές ότι ο ευεργετισμός είναι ιστορικό φαινόμενο και παραμένει διαρκώς επίκαιρος. Ως κοινωνική ανάγκη και ως τρόπος κοινωνικής αλληλεγγύης.
Οι Βλάχοι Ευεργέτες έδειξαν ότι η ευεργεσία δεν είναι υποχρέωση. Είναι πράξη προσωπικής πραγμάτωσης, ιστορικής συνειδητότητας και κοινωνικής επίγνωσης. Είναι δηλαδή ένας σημαντικός παράγοντας που εγγυάται την ιστορική συνέχεια των λαών.
Ομιλία στην 8η Συνδιάσκεψη της Παγκόσμιας Βλαχικής Αμφικτυονίας
Ζάππειο Μέγαρο, Σάββατο 12 Οκτωβρίου 2019
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
- ΚΩΝ/ΝΟΥ & ΣΠΥΡΟΥ ΒΟΒΟΛΙΝΗ, Μέγα Ελληνικόν , Βιογραφικόν Λεξικόν, Αθήνα , 1962
- Ν.Ι. ΜΕΡΤΖΟΣ, Η Βλαχόφωνη Ρωμιοσύνη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη , 2011
- ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Το Ελληνικό Έθνος- Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2004
- ΜΑΤΟΥΛΑ ΤΟΜΑΡΑ-ΣΙΔΕΡΗ, Ευεργετισμός και Νεοελληνική πραγματικότητα, Αθήνα , 2016