Αρβανιτάκης Δημήτρης (επιμ.), Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη νεότερη Ελλάδα (εκδ. Μουσείο Μπενάκη – 2006)

Στην έκδοση περιλαμβάνονται τα Πρακτικά της Ημερίδας που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη το 2004 και ήταν αφιερωμένη στη μελέτη πτυχών του ευεργετισμού. Στις συμβολές των συμμετεχόντων (Δημήτρης Αρβανιτάκης, Μαρία Χριστίνα Χατζηϊωάννου, Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Βάσω Θεοδώρου, Βασίλης Κρεμμυδάς) γίνεται προσπάθεια να συγκεφαλαιωθούν τα δεδομένα, αλλά και να αποτυπωθούν οι σύγχρονοι προβληματισμοί και να δοκιμαστούν νέες μεθοδολογικές αρχές για τη μελέτη ενός φαινομένου, το οποίο προσδιόρισε σε σημαντικό βαθμό το πρόσωπο της νεότερης Ελλάδας.

Βιβλιοκριτική

από τον Παναγιώτη Καρματζό, Φιλόλογο – Συγγραφέα

Μια ευγενική επίσκεψη, που συνοδευόταν από μια εξίσου ευγενική χειρονομία, μου έδωσε την ευκαιρία να έχω στα χέρια μου και να διαβάζω με προσοχή ένα καλαίσθητο κι ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη νεότερη Ελλάδα και υπότιτλο Πρακτικά ημερίδας, το οποίο εξέδωσε, το Μάιο του 2006, η Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη, εγκαινιάζοντας τη σειρά Ιστορία κι επιθυμώντας να προαγάγει την περαιτέρω έρευνα στην Ελλάδα.

Από το πρόγραμμα ήδη της ημερίδας (20 Νοεμβρίου του 2004), που βρίσκεται στη σελίδα 9, και σε συνδυασμό με τις σελίδες 13-98, ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι έχει να κάνει με επιστημονικές εργασίες κύρους που απομυθοποιούν το φαινόμενο του ευεργετισμού, για να το αποψιλώσουν από κάθε συναισθηματική ερμηνεία και να το δώσουν στις πραγματικές ιστορικές του διαστάσεις, όπως συμβαίνει με την εισήγηση Αιγυπτιώτης ευργετισμός: συλλογική ευποιία και ατομική εποποιία της Ματούλας Τομαρά-Σιδέρη, της οποίας η ερευνητική εργασία μ’ ενδιαφέρει ιδιαίτερα, ως παλαιό Έλληνα εξ Αιγύπτου και μελετητή της εποχής εκείνης.
Εντύπωση μου προκαλεί ο μονοσέλιδος πρόλογος του επιμελητή Δημήτρη Αρβανιτάκη, ιστορικού, υπεύθυνου της έκδοσης και εισηγητή, ο οποίος διατυπώνει ευθαρσώς, ανάμεσα στα άλλα, και τα εξής.

“Παρά την πολυδιάστατη φύση του και την αναμφισβήτητη συμβολή του στη νεοελληνική ιστορία, το φαινόμενο δεν έχει μελετηθεί επαρκώς σε όλες τις εποχές του, ούτε έχει αντιμετωπιστεί συνολικά με τα σύγχρονα εργαλεία της ιστορικής ανάλυσης.”

Η αντίληψη αυτή κυριαρχεί και στην πανεπιστημιακή λειτουργό, όπως φαίνεται ήδη από τις προηγούμενες ενδιαφέρουσες μελέτες της Ευεργετισμός και Προσωπικότητα, τ. Α΄- Β΄, Αθήνα 2002, και Αλεξανδρινές Οικογένειες: Χωρέμη-Μπενάκη-Σαλβάγου, Αθήνα 2004, που κυκλοφορούν στο εμπόριο. Και διαπιστώνω ότι η ευστοχία, η ευτολμία και η ευθυκρισία διέπουν και την εισήγησή της αυτή, στην οποία μ’ εμβρίθεια και σαφήνεια αναπτύσσει το θέμα της, βασισμένη στις τολμηρές, αλλά δόκιμες διανοητικές διεργασίες, που διατυπώνονται στο βιβλίο Θέσεις, Αθήνα 1981, σελ. 107 κ.ε. του Λουί Αλτουσέρ και στο βιβλίο Οι διανοούμενοι, Αθήνα 1972 του Αντόνιο Γκράμσι, στην εισαγωγή του οποίου ο Λουτσιάνο Γκρούπι ασχολείται με την γκραμσιανή σκέψη και την έννοια της ηγεμονίας, βασική για το τελικό συμπέρασμα της εισηγήτριας. Η οποία, χαρακτηρίζοντας τους ευεργέτες οργανικούς διανοούμενους της αστικής τάξης, προτείνει την πρώτη περιεκτική ερμηνεία του φαινομένου με όρους που το εντάσσουν στο όλο ιστορικό γίγνεσθαι.

Στο σημείο αυτό, παραθέτω ένα σύντομο χαρακτηριστικό απόσπασμα από την εισήγηση της εκλεκτής ερευνήτριας:

“Οι ευεργέτες ως οργανικοί διανοούμενοι είδαν το πεπρωμένο της τάξης τους σε ευρύτερη προοπτική και το υπηρέτησαν εις βάρος των προσωπικών υλικών τους συμφερόντων. Οι άνθρωποι αυτή εργάσθηκαν για την ηγεμονία της τάξης τους στο σύνολο του έθνους και της κοινωνίας και συνέβαλαν στην εμπέδωση αυτής της ηγεμονίας με όρους όχι μόνο οικονομικής και πολιτικής ισχύος και κυριαρχίας, αλλά κυρίως στο επίπεδο της ιδεολογικής, νοοτροπικής και πνευματικής διάκρισης, υπεροχής, καθολικής αναγνώρισης και εν τέλει ηγετικής λειτουργίας.”

Ίσως, η προφορική μορφή της εισήγησης αυτής να είχε ως αποδέκτες ένα ειδικό κοινό, όμως, με τη σημερινή γραπτή της μορφή θα πρέπει να έχει πολύ περισσότερους, δικαιώνοντας έτσι τις επιστημονικές ανησυχίες της κυρίας Ματούλας Τομαρά-Σιδέρη και τις εποικοδομητικές ημερίδες του Μουσείου Μπενάκη.

Κατάλογος Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου (εκδ. Ε.Κ.Κ. – 2010)

Η έκδοση της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου παρουσιάζει το ευρετήριο του ιστορικού της αρχείου. Η εργασία της ταξινόμησης, ευρετηρίασης και καταλογογράφησης διενεργήθηκε κατά την περίοδο 2006-07 υπό την επιστημονική διεύθυνση της καθηγήτριας Ματ. Τομαρά – Σιδέρη και με την συμμετοχή ερευνητικής ομάδας από το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

Ευεργετισμός και Προσωπικότητα. Ευεργέτες Έλληνες του Καΐρου
(τόμοι Α-Β, εκδ. ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, 2002)

Η ανάλυση της ιδεολογίας του ευεργετισμού καθώς και της Εθνικής και Κοινωνικής συνείδησης, που καλλιεργήθηκε στους κόλπους του παροικιακού Ελληνισμού της Αιγύπτου, αποτελεί το αντικείμενο του βιβλίου. Μέσα από τις διαθήκες εξεχόντων παραγόντων της Ελληνικής παροικίας Καίρου (Αφοι Αμπετ, Ευ. Αχιλλόπουλος, Δημ. Σπετσερόπουλος, Κων. Ξενάκης, Θ. Κότσικας, Στ. Μανουσάκης, Ν. Τσανακλής) αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά της δράσης τους, ενώ το φαινόμενο του Ευεργετισμού τοποθετείται στο πλαίσιο που ορίζεται από τις ιδιαιτερότητες της εποχής (19ος – 20ος αιώνας) και από τη διαδικασία μετάβασης στη νεωτερικότητα.

Ο Αιγυπτιωτης Ελληνισμος στους Δρομους του Βαμβακιου (εκδ. ΚΕΡΚΥΡΑ – 2011)

Η παρούσα μελέτη της Ματούλας Τομαρά-Σιδέρη στηρίζεται σε στοιχεία από τα ιστορικά Αρχεία της Ελλάδας και της Αιγύπτου καθώς και σε οικογενειακά Αρχεία και εστιάζει σε τρία κεντρικά σημεία:
Πρώτο, στην παραγωγή του βαμβακιού και την εξέλιξή της για ένα αιώνα (μέσα 19ου με μέσα 20ου ) στη διάρκεια του οποίου οι Έλληνες βαμβακοπαραγωγοί λειτούργησαν στο άκρως ανταγωνιστικό στερέωμα της Αιγυπτιακής αλλά και της παγκόσμιας οικονομίας οδηγώντας το αιγυπτιακό βαμβάκι στην κορυφή της διεθνούς προτίμησης.
Δεύτερο, στους ερευνητές δημιουργούς πού συνέδεσαν το όνομά τους με την επικράτηση συγκεκριμένων ποικιλιών και καθιέρωσαν την Αίγυπτο σαν την «χώρα του βαμβακιού», μετασχηματίζοντας ολόκληρη την οικονομία της. Η ανασυγκρότηση των ηγετικών εκείνων οικογενειών αναδεικνύει την αποφασιστική λειτουργία τους στο πλαίσιο ενός ανοικτού και διευρυνόμενου κόσμου, όπου εντάσσονται ως ιδιότυποι φορείς διαπολιτισμικής σύνδεσης και αναφοράς.
Τρίτο, στην Αιγυπτιακή παρεμβολή πού οδήγησε στην διακοπή του εξελισσόμενου συνεχούς, στην καθολική του απώλεια και σε ένα επώδυνα οριστικό και άρρητο «τέλος εποχής».
Η μελέτη αυτή ενσωματώνει στην ολική ιστορική θεώρηση πτυχές και κλίμακες φαινομένων πού εκτείνονται από τη γεωγραφία και την ανθρωπολογική διάσταση μέχρι την εξέλιξη των νοοτροπιών και τον επαναπροσδιορισμό των οικονομικο-πολιτικών πλαισίων ενός εκρηκτικά αναμορφούμενου κόσμου.

Αλεξανδρινές Οικογένειες: Χωρέμη-Μπενάκη-Σαλβάγου (εκδ. ΚΕΡΚΥΡΑ – 2004)

Οι Έλληνες του Καΐρου (εκδ. ΚΕΡΚΥΡΑ – 2007)

«Η ιστορική διαδρομή των Ελλήνων της Αιγύπτου»

Η έλξη της ενασχόλησης με την σύγχρονη ιστορία της Αιγύπτου έγκειται στις δυναμικές που απορρόφησε από την ενσωμάτωσή της στο διεθνές οικονομικό σύστημα και της ιδιαίτερης γεωπολιτικής σημασίας της την περίοδο της αποικιοκρατικής επέκτασης στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Ταυτόχρονα, ο ρόλος των ελλήνων παροίκων ως μέρος της ευρύτερης Ελληνικής Διασποράς σε αυτές τις διαδικασίες, εξηγεί το έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον της ελληνικής βιβλιογραφίας πάνω στο ζήτημα.

Μέσα από τα βιβλία της Μ. Τομαρά-Σιδέρη, γίνεται μια ενδελεχής αποτίμηση των πεπραγμένων της ελληνικής παροικίας στην Αίγυπτο βασισμένη σε μεθόδους επεξεργασίας ποσοτικών δεδομένων (ιστορική δημογραφία) και ποιοτικών αναλύσεων (κοινωνική ιστορία, ιστορία των νοοτροπιών). Η επιλογή μάλιστα να παρουσιαστούν τα στοιχεία, όχι μόνο ως αφήγηση της παροικιακής ιστορίας, αλλά να αποδοθούν και με την τεχνική της ανασύστασης οικογενειών προσδίδει πέρα από αμεσότερη κατανόηση των κοινωνικών σχέσεων και συνδέσεων της εποχής, αφηγηματική γλαφυρότητα και ζωντάνια.

Στο έργο «Αλεξανδρινές οικογένειες Χωρέμη, Μπενάκη, Σαλβάγου» (βραβείο Ακαδημίας Αθηνών 2006), η επιλογή των υπό μελέτη οικογενειών οριοθετεί και τα χρονικά όρια εστίασης στην ιστορία της αλεξανδρινής παροικίας. Η οικονομική ανάδυση των μελών των οικογενειών αυτών συνδέεται άρρηκτα με το άνοιγμα του αιγυπτιακού εμπορίου στις διεθνείς συναλλαγές (μονοκαλλιέργεια βάμβακος) και την σύνδεση της αναπτυξιακής πολιτικής του Χεδίβη Ισμαήλ (1863-1879) με τη χορήγηση δανείων από τράπεζες της δυτικής Ευρώπης. Την ίδια περίοδο, σημαντική μερίδα των ελληνικών εμπορικών οίκων επιτυγχάνει μέσω στρατηγικών σύμπραξης συμμαχιών με ευρωπαϊκές εμπορικές εταιρείες την επέκταση των δραστηριοτήτων τους (π.χ. Joseph Mellor-Ι. Χωρέμης, Associated Cotton Ginnersof Egypt Ltd. με μετόχους τους οίκους Χωρέμη-Μπενάκη, Ζερβουδάκη, Planta, Bacos, Carver κ.ά.). Οι πολιτειακές μεταβολές στην Αιγυπτιακή επικράτεια που λαμβάνουν χώρα μετά την επιβολή του Διττού Ελέγχου (Dual Control 1876) και της Αγγλικής εισβολής (1882), εντάσσουν την αιγυπτιακή οικονομία και διοίκηση στο πλαίσιο του διεθνούς αποικιοκρατικού συστήματος επεκτείνοντας τις δραστηριότητες του χρηματιστικού κεφαλαίου. Στο σημείο αυτό, η μεταστροφή των δραστηριοτήτων των παραδοσιακά ασχολούμενων με το διαμετακομιστικό εμπόριο ελλήνων αστών στην ίδρυση τραπεζών και επιχειρήσεων σε άλλους κλάδους (κτηματαγορά, βιομηχανία, μεταφορές) και η εισαγωγή των νέων εταιρειών στις οποίες οι Έλληνες επιχειρηματίες διέθεταν μετοχικό κεφάλαιο, στο Χρηματιστήριο Αξιών Αλεξανδρείας, οδήγησε στην κατακόρυφη αύξηση κερδών και συσσώρευσης κεφαλαίου. Το παράδειγμα της “Еgyptian Salt & Soda Co. Ltd.” στην οποία μέτοχοι υπήρξαν μέλη και των τριών οικογενειών που εξετάζονται στο βιβλίο είναι ενδεικτικό: Η τιμή της μετοχής από την ίδρυσή της το 1899 (ιδρυτικό κεφάλαιο £500.000 λίρες) αυξάνεται κατά 5800% σε μία εικοσαετία. Η απόρροια της έκρηξης αυτής στις οικογενειακές νοοτροπίες, την κοινοτική διοίκηση και την ιδεολογία του ευεργετισμού αποτυπώνονται στις σελίδες του βιβλίου.

Απαραίτητη συνέχεια της μελέτης πάνω στον Αιγυπτιώτη Ελληνισμό αποτελεί η έκδοση «Οι Έλληνες του Καΐρου» (2007). Εδώ, η συγγραφέας επιχειρεί μια σφαιρικότερη παρουσίαση των πεπραγμένων της ελληνικής παροικίας της Αιγυπτιακής πρωτεύουσας σε συλλογικό επίπεδο. Η διερεύνηση του κόσμου των επιχειρηματιών και των εμπόρων παρέχει πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τη διαφοροποίηση, τη διαστρωμάτωση και την ιεράρχηση της παροικίας, καθώς και με τις επιπτώσεις που είχαν οι διαφορές αυτές στους κοινοτικούς θεσμούς και στην ευρύτερη κοινωνική λειτουργία. Στο Κάιρο, η οικονομική λειτουργία των Ελλήνων αναπτύχθηκε κυρίως στους τομείς του εμπορίου, της βιομηχανίας, των τραπεζικών-χρηματιστικών εργασιών και της ποτάμιας ναυσιπλοΐας με μεγαλύτερα ποσοστά εγγραφής μεσαίων και μικρών βιοτεχνιών στο ενταύθα Ελληνικό Εμπορικό Επιμελητήριο από το αντίστοιχο της Αλεξάνδρειας. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην ανάπτυξη της καπνοβιομηχανίας όπου δραστηριοποιήθηκαν σημαντικοί ελληνικοί οίκοι (Τσανακλή, Κυριαζή, Δημητρίνου κ.ά.) και απασχολούνταν περισσότεροι από 5.000 Έλληνες καπνεργάτες, αλλά και στην ανάπτυξη της βιομηχανίας του οινοπνεύματος με ηγετικές φυσιογνωμίες τα μέλη της οικογένειας Κότσικα. Από τα βιογραφικά στοιχεία των ελλήνων επιχειρηματιών σκιαγραφείται και η εικόνα της οικονομικής στρατηγικής που ακολούθησαν στον αιγυπτιακό χώρο της εποχής: εξωστρεφή επιχειρηματικά πλάνα με παράλληλη διατήρηση των παραδοσιακά προνομιακών τομέων παραγωγής, σύμπνοια με την εσωτερική πολιτική πραγματικότητα και υψηλή ανταγωνιστικότητα των προϊόντων και υπηρεσιών που παράγονταν σε επίπεδο διεθνών αγορών.

Στις σελίδες των βιβλίων της Μ. Τομαρά-Σιδέρη που με φροντίδα εξέδωσαν οι Εκδόσεις Κέρκυρα, κείμενο και φωτογραφίες περιγράφουν μια ξεχωριστή πορεία της ελληνικής επιχειρηματικότητας και παροικιακής ζωής στην Αίγυπτο. Την ίδια περίοδο που στη χώρα του Νείλου καταφθάνουν αρχαιολόγοι, εξερευνητές και διεθνείς προσωπικότητες, ιστορίες αποτυπωμένες σε δεκάδες μυθιστορήματα και περιηγητικά κείμενα, ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός καταφέρνει να καταργήσει τα σύνορα του περιορισμένου τοπικού χώρου που χαρακτηρίζουν την Αιγυπτιακή κοινωνία και «ανοίγεται» σε παγκόσμιες σταθερές.