Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη
Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου

Η μελέτη του Ελληνικού παροικιακού φαινομένου, της οργανωμένης δηλαδή μετακίνησης προς την Κεντρική Ευρώπη και τον Νότο, καθώς και της δημιουργίας οικονομικών και οικογενειακών δικτύων μετοικεσίας, οδηγεί την ιστορική έρευνα στην ανάδειξη ενός ιδιαίτερου προτύπου ατομικής λειτουργίας : την μορφή και την λειτουργία του ευεργέτη.
Μακρόχρονη αναζήτηση στο πεδίο αυτό, μου έχει επιτρέψει να κωδικοποιήσω τα χαρακτηριστικά του ευεργέτη, το ιδιαίτερο πρότυπο της λειτουργίας του καθώς και την προσωπική του διαδρομή με όρους ατομικής εποποιίας και ευποιίας.

Τα φαινόμενα αυτά εικονογραφούνται παραδειγματικά από κορυφαίους επιχειρηματίες της Διασποράς, που έδρασαν ευεργετικά στο τρίπτυχο « ιδιαίτερη πατρίδα», «Ελληνική παροικία», «Εθνικό Κέντρο».

Στο φαινόμενο του ευεργετισμού συγκλίνουν 3 λειτουργίες : Η προσωπική, η ιστορική και η κοινωνική.

α) Η προσωπική λειτουργία υλοποιείται μέσω της παραχώρησης προσωπικού πλούτου για κοινωνικούς σκοπούς. Η υγεία, η παιδεία, η δικαιοσύνη, η εθνική ασφάλεια και η κοινωνική πρόνοια συνιστούν βασικούς θεσμούς που συγκρότησαν, χρηματοδότησαν και υπηρέτησαν οι ευεργέτες. Στην περίπτωση αυτή οι ευεργέτες λειτουργούν ατομικά ως «χρηματοφόρα υποκείμενα» για την επιτέλεση έργων που, υπό άλλες συνθήκες, θα τα αναλάμβανε κατ΄αρχήν η πολιτεία, οι συλλογικότητες.

β) Στη νεωτερικότητα και στη σύγχρονη εποχή, ο ευεργέτης υποστηρίζει μία ιστορική λειτουργία, που είναι η εμπέδωση της ηγεμονίας της αστικής τάξης και ειδικότερα της εκάστοτε ηγετικής ομάδας της αστικής τάξης. Οι ηγετικές αυτές ομάδες εναλλάσσονται φυσικά ανάλογα με την οικονομική και κοινωνική συγκυρία. Η ιστορική λειτουργία καθιστά τον ευεργέτη οργανικό διανοούμενο της τάξης του. Οι ευεργέτες, ως οργανικοί διανοούμενοι, είδαν το πεπρωμένο της τάξης τους σε ευρύτερη προοπτική και το υπηρέτησαν εις βάρος των προσωπικών υλικών τους συμφερόντων. Έτσι, συνέβαλαν στην εμπέδωση αυτής της ηγεμονίας με όρους όχι μόνο οικονομικής και πολιτικής ισχύος και κυριαρχίας, αλλά κυρίως στο επίπεδο της ιδεολογικής, νοοτροπικής και πνευματικής διάκρισης, υπεροχής, καθολικής αναγνώρισης και εν τέλει ηγετικής λειτουργίας.Οι ευεργέτες υπήρξαν λειτουργοί της ιστορίας στον ύψιστο βαθμό διότι συνταύτιζαν την προσωπική με την ιστορική τους λειτουργία στο οικονομικό, πολιτικό και θεσμικό πεδίο καθώς και στην ιδεολογική και πνευματική ζωή, συμβάλλοντας έτσι στη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας και του εθνικού κράτους.

γ) Η ιστορική αυτή λειτουργία των ευεργετών υλοποιείται μέσα από μία κοινωνική λειτουργία. Πρόκειται για την δημιουργία, εμπέδωση και αναπαραγωγή θεσμών και που διασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή, την κοινωνική πρόνοια και ευημερία και την κρατική ασφάλεια.

Οι 3 αυτές λειτουργίες συγκλίνουν στο φαινόμενο του ευεργετισμού και τον διαφοροποιούν από την φιλανθρωπία. Και αυτό διότι ο φιλάνθρωπος, ως δυνάμενος, παρέχει οικονομική βοήθεια στον έχοντα οικονομική ανάγκη. Πρόκειται για μία οικονομική πράξη από άνθρωπο σε άνθρωπο, μεμονωμένα και προσωπικά, χωρίς τη διαμεσολάβηση του θεσμικού στοιχείου που χαρακτηρίζει τον ευεργέτη και τον διαχωρίζει από τον φιλάνθρωπο και την ατομική ελεημοσύνη.
Διευκρινίζεται ότι η φιλανθρωπία εδώ νοείται με την κλασσική έννοια και σημασία της και όχι με την τάση που είναι διαδεδομένη κυρίως στην Αμερικανική Σχολή και συνταυτίζει τις δύο έννοιες.
Κοντά στους εμβληματικούς κολοσσούς της ευεργετικής παράδοσης, τους μεγάλους εθνικούς ευεργέτες Γεώργιο Αβέρωφ και Εμμανουήλ Μπενάκη συναντάμε σωρεία ευεργετών. Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, που σήμερα μας φιλοξενεί, είναι έργο του ευεργέτη Ιωάννη Γενναδίου.
Και περνάμε στους επιφανείς αρωγούς κάθε εθνικής προσπάθειας, όπως ήταν ο Θεόδωρος Π. Κότσικας, που ανέλαβε την κατασκευή 2 πολεμικών αεροπλάνων προκειμένου να ενισχύσει την άμυνα της Ελλάδας στον Β΄παγκόσμιο πόλεμο, για να φτάσουμε στη σημερινή γενιά, στους σύγχρονους ευεργέτες.
Η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από γενικευμένη οικονομική και πολιτισμική κρίση, φαινόμενα απόλυτης ένδειας και ανεπάρκειας των πόρων της πολιτείας. Χαρακτηρίζεται από διογκωμένα κοινωνικά προβλήματα και ανάγκες που έχουν σαν αποτέλεσμα να αποσαθρώνεται η κοινωνική συνοχή. Σ΄αυτό το πλαίσιο τι θέση επιφυλάσσει η ιστορία και η κοινωνία στην ευεργετική λειτουργία σήμερα?
Η απάντηση στο ερώτημα επιβεβαιώνει ότι οι σύγχρονοι επιφανείς Έλληνες συνεχίζουν να είναι ενεργά παρόντες. Ονόματα όπως Ωνάσης, Νιάρχος, Μποδοσάκης, Γουλανδρής, Λάτσης, Βαρδινογιάννης, Κωστόπουλος, Λεβέντης, Τσάκος, Μαρτίνος και τόσοι άλλοι, πιστοποιούν του λόγου το αληθές.
Οι άνθρωποι αυτοί δεν απήλλαξαν τους εαυτούς τους από την ανάληψη ευθυνών έναντι της κοινωνίας. Μέσω των Ιδρυμάτων τους ενσωματώνονται στην ιδεολογία του ευεργετισμού ως «οργανικοί διανοούμενοι» στην κλίμακα της πατρίδας τους και της ανθρωπότητας. Λειτουργούν δηλαδή ως οργανωτές της κουλτούρας και της κοινωνίας σε εθνική και οικουμενική κλίμακα. Και αυτοί ενισχύουν την υγεία, την παιδεία, την κοινωνική πρόνοια και την καλλιέργεια της γνώσης και της τέχνης.
Πράγματι, η ευεργεσία εμπεριέχει και την υποστήριξη των διανοητικών αναγκών της κοινωνίας, όλως δε ιδιαιτέρως, της έρευνας και της διδασκαλίας σ΄όλα τα επίπεδα.
Ζούμε σε μία κοινωνία γνώσης και σε αυτά τα Ιδρύματα επαφίεται σε σημαντικό βαθμό η υποστήριξη της έρευνας υψηλού επιπέδου και η ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Η υποστήριξη της έρευνας και της γνώσης άλλωστε αποτελεί στρατηγική επένδυση, που μπορεί να συμβάλλει αποφασιστικά στην επανεκκίνηση της οικονομίας και στην κοινωνική ανάπτυξη.
Μία συστηματική μελέτη του σύγχρονου ευεργετισμού, που απουσιάζει αισθητά από την βιβλιογραφία, θα μπορούσε να είναι συμβολή σ΄αυτό.

Κυρίες και κύριοι,
Η ευεργεσία δεν είναι υποχρέωση. Είναι πράξη προσωπικής πραγμάτωσης, ιστορικής συνειδητότητας και κοινωνικής επίγνωσης. Είναι δηλαδή υποκειμενική χειρονομία που λαβαίνει υπόψη της τις ιστορικές συνθήκες και τις κοινωνικές ανάγκες. Όταν διαμεσολαβείται από συλλογικές οντότητες όπως είναι τα Ιδρύματα, τότε είναι απαραίτητο να συνεκτιμώνται και άλλου τύπου διαχειριστικές παράμετροι που ενδεχομένως θέτουν περιορισμούς στην ευεργετική πράξη.
Μέσα όμως από τους περιορισμούς αυτούς αναδεικνύεται καλύτερα η ελευθερία, η αξία και τελικά η διάσταση της υπέρβασης που χαρακτηρίζει την χειρονομία του ευεργετισμού.

Η Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Διασποράς διοργάνωσε στην Αθήνα, στις 6 Ιουνίου 2008, Διεθνή Επιστημονική Ημερίδα, με θέμα «Η Φυγή των Αιγυπτιωτών Ελλήνων» χάρη στην ευγενική υποστήριξη του Ιδρύματος Ι. Φ. Κωστοπούλου. Η Ημερίδα, η οποία προσείλκυσε ιστορικούς και ερευνητές από Πανεπιστήμια των Η.Π.Α, Μεγάλης Βρετανίας, Αιγύπτου και Ελλάδας εστίασε στην έξοδο των Ελλήνων από την Αίγυπτο κατά την δεκαετία του 1950 και τις αρχές του 1960. Η εξέταση του σημαντικού αυτού κεφαλαίου της ιστορίας της Ελληνικής Διασποράς έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς Έλληνες της Αιγύπτου – Αιγυπτιώτες όπως καθιερώθηκε η ονομασία τους – να ακούσουν νέες οπτικές και να σκεφθούν πάνω στο ζήτημα της τελευταίας φάσης της τόσο σημαντικής και δημογραφικά εκτεταμένης Ελληνικής παρουσίας στην Αίγυπτο για πάνω από εκατό χρόνια. Δόθηκε επίσης η δυνατότητα σε όλους τους παρευρισκόμενους να εξετάσουν την διαχρονική σταθερά της Ελληνοαιγυπτιακής φιλίας που άντεξε τους κλυδωνισμούς της Ελληνικής Φυγής του ΄60.

Τα πρακτικά της Ημερίδας εκδόθηκαν σε ειδική έκδοση από το περιoδικό Journal of the Hellenic Diaspora στην Αγγλική Γλώσσα [(volume 35.2 (2009)]

Το κείμενο που ακολουθεί είναι του Παναγιώτη Καρματζού, Φιλολόγου – συγγραφέα. Γράφτηκε στις αρχές του 1970 , τις παραμονές της αναχώρησής του από την Αλεξάνδρεια.

F U G A

Όταν καθίζαμε στο τραπέζι, δεν έλεγα τίποτα, γιατί ήρθανε τα πρωτοβρόχια και μαζί τους πέσανε τα φύλλα και φύγανε οι φίλοι. Με συγκινούσε η φυγή τους, το μέλλον τους κ΄οι μικρές τους ανησυχίες. Στο ρυθμό

Της ζωής εκείνης τις τελευταίες ΄μέρες ήταν συνηθισμένο ν΄ακούς κραυγές απελπισίας, Διονυσιακής λατρείας και παρθενικής υμενοκτονίας. Ήθελες δεν ήθελες λογάριαζες τα πλοία της γραμμής και με βέβαιη

Απάντηση ΄ρωτούσες ξανά και ξανά και ξανά. – Είστε και σείς ; Δεν πίστευες στην τόλμη τους και προσπαθούσες να εξακριβώσης την ζημιά του σπασμένου καθρέφτη.

Όλοι βρήκαν μια λύση και τακτοποιήθηκαν – ποιος λίγο, ποιος πολύ – σύμφωνα με τα σχέδιά τους και το κουράγιο τους. Κι εμείς τι γίναμε ; Μείναμε να προσμένωμε το τέλος, το μηδέν της αθανασίας με συντροφιά

Την τόλμη μας. Με συντροφιά να βαδίζωμε «κόντρα στον τυφώνα» και στις κακοτοπιές.

Ναι, γιατί εμείς κ΄η εποχή μας γινήκαμε ένα. Γιατί δρόμος δεν υπάρχει. Γιατί στερέψανε τα λόγια κι αυγάτισε η θέληση. Και να λές πάω εκεί. Και νάναι η μοίρα σου.

Να θέλης να μιλήσης και να ξεχνάς τα λόγια σου. Να θέλης να ζήσης και νάσαι τσακισμένος.

Τώρα θυμήσου τα λόγια τα Καβαφικά. «Δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό». Μείνε να βασανίζεσαι εδώ, γιατί εσύ ξεχάστηκες.

Ύστερα η ιστορία απλώθηκε, ξαπλώθηκε, γιγαντώθηκε. Κι ως ήταν φυσικό η πίστη μου κλονίστηκε.