Category Archives: Σύντομα κείμενα

ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΓΑΛΑΝΟΣ

Posted on by

Νικόλαος Φουντάς, μεταπτυχιακή εργασία στο μάθημα « Ευεργετισμός και Έλληνες της Διασποράς», Πολιτική Επιστήμη και Ιστορία –Πάντειο Πανεπιστήμιο, Ιούλιος 2023.

Από τη Βλάστη της Κοζάνης στην Τανζανία : Το επιχειρηματικό και κοινωφελές έργο του Χριστόδουλου Γαλανού.

Πρόλογος

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να μελετήσει την επιχειρηματική και κοινωφελή δραστηριότητα του Χριστόδουλου Γαλανού. Στις πρώτες δύο ενότητες θα γίνει λόγος για το ιστορικό και οικονομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έδρασε ο Χριστόδουλος Γαλανός. Θα μιλήσει για την εγκατάσταση των Ελλήνων στην Τανζανία , τη δημιουργία και την εξέλιξη της ελληνικής κοινότητας αλλά και την οικονομική δραστηριότητα που ανέπτυξαν οι έλληνες στην ευρύτερη περιοχή. Για τη μελέτη των εν λόγω θεμάτων θα πρέπει να απαντήσουμε σε μία σειρά από ερωτήματα: Πότε πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες μετακινήσεις των ελλήνων στην Τανζανία ;  Πότε και σε ποιες περιοχές δημιουργήθηκαν οι πρώτες ελληνικές κοινότητες ;  Ποια ήταν η εξέλιξη των ελληνικών κοινοτήτων ;  Πώς επέδρασε η ανεξαρτησία της Τανζανίας στην παρακμή της ελληνικής κοινότητας ; Ποιες οικονομικές δραστηριότητες ανέπτυξαν οι έλληνες της Τανζανίας ; 

Το επόμενο μέρος της εργασίας θα μιλήσει για το επιχειρηματικό και κοινωφελές έργο του Χριστόδουλου Γαλανού. Για τη μελέτη των εν λόγω θεμάτων θα πρέπει να απαντήσουμε σε μία σειρά από ερωτήματα: Ποιες επιχειρηματικές δραστηριότητες ανέπτυξε ο Γαλανός στην Τανζανία και στην Κένυα ;  Η ευεργετική δραστηριότητα του είχε οικουμενικό χαρακτήρα ;  Πώς μερίμνησε για την εύρυθμη λειτουργία των ευεργετημάτων του ;  Ποια ήταν η κοινωνική –πολιτική παρουσία του στην Τανζανία και στο Ναϊρόμπι ;  Ποια ήταν η αναγνώριση της πολιτείας, των συλλόγων και εν γένει των θεσμών που υπήρξαν φορείς της ευεργετικής προσφοράς του;  Η συλλογή των στοιχείων για την επιχειρηματική και ευεργετική δραστηριότητα του βασίστηκε σε τέσσερεις πηγές : στο προσωπικό του αρχείο, στα θεσμικά αρχεία, στον Τύπο καθώς και στα συναφή ελληνικά και διεθνή ΜΜΕ .Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω όχι μόνο την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου κυρία Ματούλα Τομαρά- Σιδέρη αλλά και την κυρία Ελένη Γκίνου για τη διαθήκη , το κληροδότημα και εν γένει τις πληροφορίες που μου παραχώρησε για τη ζωή και το έργο του Χριστόδουλου Γαλανού. 

Iστορικό πλαίσιο

Η ελληνική παρουσία στην Τανγκανίκα άρχισε από τα τέλη του 19 αιώνα . Πληθυσμιακά ο αριθμός της ελληνικής παροικίας δεν ήταν μεγάλος ωστόσο οι έλληνες κατόρθωσαν να ανέλθουν κοινωνικά και οικονομικά στην περιοχή. Η ελληνική παροικία στο απόγειο της , τη δεκαετία του ‘ 50 αριθμούσε 2.000 άτομα. Οι περισσότεροι από τους Έλληνες της Τανγκανίκας ήταν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, Κρητικοί και άλλοι νησιώτες. Ο πρώτος Έλληνας που εγκαταστάθηκε στην περιοχή ήταν το 1892. Ονομαζόταν Κώστας Μεϊμαρίδης, ήταν από την Τένεδο και ακολουθούσε με τις πραμάτειες του το γερμανικό εκστρατευτικό σώμα. Ήταν ο πρώτος άνθρωπος που φύτεψε καφέ στη Βόρεια Τανζανία. Επιπλέον ένας από τους πρώτους που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Τανζανίας ήταν ο Ευάγγελος Μαντζούνης. Ο Ευάγγελος Μαντζούνης είχε στην Τάνγκα το ξενοδοχείο «Planters».[1]

Οι πρώτες κοινότητες που δημιουργήθηκαν στην Τανζανία ήταν στο Μόσι το 1909 και στην Αρούσα το 1929, ενώ ακολούθησαν η Ιρίνγκα, η Τάνκα, το Νταρ ες Σαλάμ και η Κιμάμπα. Οι Έλληνες σταδιακά έφτιαξαν σχολεία, αρχικά στην περιοχή του Κιλιμάντζαρο, στο Μόσι και στην Αρούσα. Μετά το 1961 με την ανεξαρτησία της Τανζανίας δρομολογήθηκαν εξελίξεις που επηρέασαν αρνητικά τη ζωή της ελληνικής παροικίας. Οι Έλληνες καθώς ασχολούνταν με την αγροτική παραγωγή, βίωσαν τις συνέπειες της οικονομικής πολιτικής που υιοθετήθηκε από το ανεξάρτητο πλέον κράτος. Στα κύματα των εθνικοποιήσεων, από το 1967 έως το 1973, έχασαν την περιουσία τους όσοι καλλιεργούσαν αγαύη και καφέ, αλλά και οι ιδιοκτήτες βιομηχανιών. Οι μόνοι που εξαιρέθηκαν ήταν όσοι καλλιεργούσαν καπνά στην Ιρίνκα. Το μεγαλύτερο μέρος των ελλήνων της Τανζανίας μετανάστευσε στην Αυστραλία, τη Μεγάλη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ κάποιοι επαναπατρίστηκαν στην Ελλάδα. Όσοι παρέμειναν προσπάθησαν να ασχοληθούν με άλλους τομείς της οικονομίας. Μετά το ‘80 και το ‘90 κάποιοι πήραν πίσω τα κτήματά τους, αλλά με κάποια μορφή μίσθωσης, δηλαδή δεν έγιναν ιδιοκτήτες, απλώς νοίκιασαν τα κτήματα από το κράτος.[2]

Οικονομικές δραστηριότητες

Από το 1890 μέχρι το 1960 οι Έλληνες της Τανζανίας αναδείχθηκαν στο εμπόριο βοοειδών , στην κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών αλλά και στην καλλιέργεια της αγαύης. Το 1884 οι Γερμανοί συμπεριέλαβαν στις κτήσεις  τους την Τανζανία. Η Γερμανία στην προσπάθεια της να εδραιώσει την κυριαρχία της στην περιοχή αποφάσισε να δημιουργήσει σιδηροδρομικό δίκτυο. Ωστόσο οι άσχημες καιρικές συνθήκες ,οι ασθένειες και η ιδιομορφία του εδάφους καθιστούσαν αδύνατη την υλοποίηση περάτωσης των σιδηροδρομικών γραμμών .Η υλοποίηση του έργου θα αποτύγχανε δίχως της συμβολή των ελλήνων εργολάβων. Οι έλληνες είχαν προϋπηρεσία σε αντίστοιχα έργα που είχαν πραγματοποιηθεί στη Μικρά Ασία και στο Κέρας της Αφρικής (Τζιμπουτί,  Σομαλία).  Οι πρωτοπόροι Έλληνες κατασκευαστές ήταν ο Αλέξανδρος  Σκούταρης , ο Σταμάτης Εμμανουήλ , ο Δημήτρης Καπετσάκος και ο Δημήτρης Γιαννίκος χρησιμοποιώντας μικρότερους εργολάβους και πλήθος ελλήνων και ντόπιων εργατών.[3] Αφού ολοκληρώθηκαν οι 

εργασίες κατασκευής των σιδηροδρομικών γραμμών οι έλληνες επιδόθηκαν στην αγροτική παραγωγή. Οι πλημύρες , η ασθένεια από τη μύγα τσετσέ και η εξέγερση των Μάτζι Μάτζι το 1905 εναντίον της γερμανικής αποικιοκρατίας αποτέλεσαν ανασταλτικούς παράγοντες στην εισροή Ευρωπαίων στην περιοχή 

Οι έλληνες κατάφεραν να πάρουν κτήματα και να καλλιεργήσουν αγαύη και καφέ.[4] Τον Απρίλιο του 1936 στην Τανγκανίκα οι Γερμανοί είχαν 40 κτήματα σιζάλ, οι Έλληνες 29 ,οι Βρετανοί 24 και οι Ασιάτες 22. Οι βρετανικές φυτείες χρηματοδοτούνταν από εξωτερικά κεφάλαια ενώ τα ελληνικά και τα ασιατικά κτήματα χρηματοδοτούνταν με τοπικά κεφάλαια, μία διάκριση μεταξύ μητροπολιτικού και τοπικού κεφαλαίου που αργότερα απέκτησε πολιτική σημασία. [5] Το 1953 στην Τανγκανίκα υπήρχαν 52 έλληνες ιδιοκτήτες σχοινοκτημάτων . [6]  Το 1956 οι Έλληνες κατείχαν στην Τανκανίκα το μεγαλύτερο ποσοστό στην παραγωγή σιζάλ σε σχέση με τις άλλες εθνικότητες. Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για το 32% της παραγωγής , οι Βρετανοί για το 31% , οι Ασιάτες για το 24% , οι Ελβετοί για το 9% , οι Ολλανδοί για το 2% ,οι Ιταλοί για το 0,8% και οι Γερμανοί για το 0,6%. Ο μόνος αφρικανός ιδιοκτήτης κτήματος πέθανε στις αρχές τις δεκαετίας του 1950 και κανένας Αφρικανός δεν τον διαδέχθηκε . To 1956 σημειώθηκε κάποια (μη φυτεία) καλλιέργεια σιζάλ από Αφρικανούς που αντιστοιχούσαν στο 0,55% της παραγωγής.[7] 

Επίσης οι Έλληνες στα βόρεια της Τανζανίας ασχολήθηκαν με την καλλιέργεια του καφέ και στα νότια με τον καπνό. Ο Κωνσταντίνος Μειμαρίδης και ο Καπαράκης πρότειναν στον αρχηγό του γερμανικού στρατού την ιδέα να καλλιεργήσουν σχοινοκτήματα. Ο Καπαράκης ερχόμενος από το Χάρραρ της Αβησσυνίας είχε εμπειρία με την καλλιέργεια του καφέ. Στην περιφέρεια του Μόσι υπήρχαν δεκαεννέα έλληνες ιδιοκτήτες καφεδοκτημάτων ( Κώστας Ελευθερίου, Χήρα Σαγάλα, Κλεάνθης Παπαδόπουλος, κ.α). Επίσης στην περιφέρεια της Αρούσας υπήρχαν είκοσι ένα έλληνες ιδιοκτήτες καφφεδοκτημάτων( Βλαδίμηρος Μιχαηλίδης, Κυπριανός Φέρρος, Ιωάννης Ιωαννίδης κ.α). Τα ελληνικά καφφεδοκτήματα στην Τανγκανίκα παρήγαγαν 60.000 σάκους με 3.000 τόνους καφέ ετησίως δηλαδή 9.000 λίρες της Αγγλίας .[8] 

Παραδειγματικές προσωπικότητες

Όπως προαναφέραμε στην Τανγκανίκα υπήρχαν αρκετοί έλληνες που αναδείχθηκαν στην κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου, στην καλλιέργεια της αγαύης και στην καλλιέργεια του καφέ. Ανάμεσα στους έλληνες επιχειρηματίες της Τανζανίας ξεχωρίζει ο οικουμενικός ευεργέτης Χριστόδουλος Γαλανός. Ο Χριστόδουλος Γαλανός γεννήθηκε το 1880στην κωμόπολη Βλάστη Κοζάνης. Οι γονείς του ήταν ο Γεώργιος (γνωστός επίσης και ως «Γούσιας») και η Πηνελόπη Γαλανού.  Αρχικά ο νεαρός βλαστιώτης αναζήτησε την τύχη του στη Θεσσαλονίκη , όπου εργάσθηκε σε ωρολογοποιείο. Σε ηλικία 16 χρόνων έφυγε για το Πορτ Σάιντ της Αιγύπτου. Εκεί, εργάστηκε για κάποιο διάστημα σε ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, όπου έμαθε για πρώτη φορά την ύπαρξη της Γερμανικής Ανατολικής Αφρικής .[9]

Στην έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα ο Γαλανός επέστρεψε στη Μακεδονία και εντάχθηκε στα ελληνικά αντάρτικα σώματα τα οποία αντιμετώπιζαν τις συμμορίες του Τσακαλάρωφ  και των άλλων Βουλγάρων  οπλαρχηγών. [10] Το 1907 ο Χριστόδουλος Γαλανός εγκαταστάθηκε στο Πορτ Σαιντ της Αιγύπτου . [11]Ο Γαλανός ασχολήθηκε με τις ξενοδοχειακές επιχειρήσεις στο Πορτ Σαιντ .Ωστόσο σε ηλικία 22 χρονών αποφάσισε να φύγει από την Αίγυπτο. Το 1908 μετέβη στην Κένυα και από εκεί εγκαταστάθηκε στην Τανγκανίκα. [12] Αρχικά ο Γαλανός ασχολήθηκε με τη δημιουργία του σιδηροδρομικού δικτύου. Εντούτοις ο έλληνας επιχειρηματίας δεν σταμάτησε εκεί καθώς δημιούργησε μεταφορική εταιρεία με ημίονους. Η συγκεκριμένη εταιρεία εξυπηρετούσε περιοχές που δεν είχε πρόσβαση το σιδηροδρομικό δίκτυο. Ο Γαλανός προμηθεύτηκε τους ημίονους από το Άντεν της Αραβίας καθώς δεν υπήρχαν στην Τανγκανίκα. [13]

Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου τα κτήματα που άνηκαν στους γερμανούς περιήλθαν στην κατοχή του Δημοσίου της Τανγκανίκας. Μετέπειτα κάτω  από συγκεκριμένες διαδικασίες αγοράστηκαν από εύπορους Έλληνες . Ο Γαλανός ήταν ένας από τους έλληνες της Τανζανίας που αγόρασε κτήματα . Στην Τάνγκα κατείχε δύο κτήματα και ένα κτήμα στην Αρούσα συνολικής έκτασης 6.600 στρέμματα. Ο  Γαλανός ασχολήθηκε με την καλλιέργεια αγαύης για την παραγωγή σχοινιού. Στην Τανγκανίκα με τη καλλιέργεια της αγαύης και την παραγωγή σχοινιού είχαν ασχοληθεί πρώτοι οι γερμανοί άποικοι , οι οποίοι και έφεραν μηχανήματα από τη Γερμανία για την παραγωγή σχοινιού. [14] Σ’ ένα από τα σχοινοκτήματα του στο Τονγκόνι δούλευαν συνολικά 1.500 εργάτες. Οι εργάτες ζούσαν μέσα σε οικήματα που υπήρχαν μέσα στα κτήματα. Ο Γαλανός ζούσε το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στο συγκεκριμένο κτήμα. Οι εκτάσεις του δεν περιορίστηκαν μόνος στο κτήμα στο Tongoni . Απέκτησε κτήματα στο Bussuri και στο Eldoret της Κένυας.[15]

Επιπλέον ο έλληνας επιχειρηματίας ασχολήθηκε και με την καλλιέργεια του καφέ. Στο κτήμα του «Μακιούλα Κάφι Εστέητ» στην περιοχή Ντουρουμά Αρούσας ο Γαλανός επιδόθηκε στην καλλιέργεια καφέ. [16] To 1926 η διοίκηση της Τανζανίας παραχώρησε σε ιδιώτες για ένα έτος χιλιάδες στρέμματα εκτάσεων δάσους στην ευρύτερη περιοχή της Τανζανίας. Οι συγκεκριμένες εκτάσεις χωρίστηκαν σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία περιελάμβανε πυκνές δασώδεις εκτάσεις με σκοπό την εκμετάλλευση της ξυλείας και της ζανσεβιέρας ενώ η δεύτερη περιείχε βαλτώδεις εκτάσεις με σκοπό την εκμετάλλευση των πασσάλων και των φλοιών(pols and bark). Στο Χριστόδουλο Γαλανό παραχωρήθηκαν 24.170 στρέμματα βαλτωδών εκτάσεων.[17] 

Ωστόσο οι επιχειρηματικές δραστηριότητες του δεν περιορίστηκαν μόνο στη γη. Ο Γαλανός αγόρασε ένα ατμόπλοιο 10χλμ από την αγγλική εταιρεία Clan Line . Ωστόσο η συγκεκριμένη επιχειρηματική κίνηση δεν ευόδωσε . Τα συνεχή προβλήματα που είχαν δημιουργηθεί γύρω από το πλοίο οδήγησαν τον Γαλανό να πάρει την απόφαση να πουλήσει το πλοίο του σε ιταλική ναυτιλιακή  εταιρεία. [18]Επιπρόσθετα ο έλληνας επιχειρηματίας επέκτεινε τις επιχειρηματικές δραστηριότητες του και στο τομέα των κατασκευών . Στην Αρούσα είχε δημιουργήσει μία εργοληπτική εταιρεία εν ονόματι Τζένεραλ Κονστράκτορς Κομπάνυ.[19]

Προσωπική ζωή

Η οικουμενική προσωπικότητα του Χριστόδουλου Γαλανού αντικατοπτρίζεται και στην προσωπική του ζωή. Η πρώτη σύντροφος του ήταν η γερμανίδα Teylor που έζησαν μαζί δέκα χρόνια. Η δεύτερη σύζυγος του ήταν η Gobi . H Gobi ήταν Ευρωπαία από την Νότια Αφρική. Η σχέση τους δεν διήρκησε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η επόμενη σύντροφος του ήταν η χορεύτρια, εβραϊκής καταγωγής η Έρικα . Η σχέση τους δεν ευόδωσε. Ωστόσο δεν γνωρίζουμε πόσο διάστημα ζήσανε μαζί και πότε  ακριβώς χωρίσανε . Το 1936 , ο Γαλανός επισκέφτηκε το Βερολίνο για να τιμήσει τους Έλληνες πρωταθλητές στου Ολυμπιακούς αγώνες. Η νεαρή τότε δημοσιογράφος του BBC Κίτσα Καζάκου πήρε συνέντευξη  στο Γαλανό για την γενναιόδωρη χρηματική προσφορά του προς τους Έλληνες αθλητές. Η γνωριμία τους ήταν ανεπάντεχη. Ερωτεύτηκαν και παντρεύτηκαν στην Αθήνα. Ο γάμος τους διήρκησε δεκατρία χρόνια. [20] Στις 25 Νοεμβρίου 1947 στο Πρωτοδικείο Αθηνών εκδόθηκε η απόφαση του διαζυγίου μεταξύ του Χρίστου Γαλανού του και της Αγγελικής Κίτσας. Εντούτοις το εν λόγω διάταγμα οριστικοποιήθηκε στην Αρχιεπισκοπή της Εκκλησίας της Ελλάδος την 9η Δεκεμβρίου 1948.[21]Το 1951, ο Γαλανός γνωρίζει τη Σεσίλ Αγίουμπι στο Ναϊρόμπι . Η γιαγιά της Σεσίλ Αγίουμπι από τη πλευρά της μητέρας της καταγόταν από την Κέρκυρα , της οικογένειας Καρούζου. Ο Γαλανός με τη Σεσίλ Αγιούμπι παντρεύτηκαν πρώτα με πολιτικό και μετά με θρησκευτικό γάμο Ο Γαλανός δεν απέκτησε δικά του παιδιά είχε όμως πολλά παιδιά από την κηδεμονία του. Σύμφωνα με τη Βρετανική Λεγεώνα ο Γαλανός είχε εννέα παιδιά από την κηδεμονία του.[22]

Οι εν ζωή ευεργεσίες του 

Το 1947 ο Χριστόδουλος  Γαλανός  ως επίτιμος πρόεδρος της ένωσης ελληνικών κοινοτήτων της Ανατολικής Αφρικής ανέλαβε την πρωτοβουλία να συγκεντρώσει χρήματα με σκοπό την ανέγερση ελληνικού σχολείου στην Αρούσα της Τανζανίας. Από τον έρανο συλλέχθηκαν 24.000 λίρες της Αγγλίας. Μεγάλοι δωρητές για την ανέγερση του ελληνικού σχολείου στην Αρούσα ήταν οι Γ.Αρναούτογλου , Σκούταρης , Χρ. Αντωνίου , Γ. Χουρής , Φ, Κοντόπουλος, Ν. Ζαχαριάδης ,Ν. Αθηναίος , Ν. Ταμπουράκης και η Βρετανική διοίκηση. Το οικόπεδο για τη δημιουργία του ελληνικού σχολείου ήταν έκτασης 140 στρεμμάτων και αγοράστηκε στην τιμή των 4.500 λιρών. Ο Γαλανός δεν είχε αναλάβει μόνο την πρωτοβουλία να συγκεντρώσει χρήματα για την ανέγερση του ελληνικού σχολείου αλλά και διενήργησε περιοδεία σ’ όλη την περιοχή της Τανζανίας με στόχο να παρακινήσει όλα τα ελληνόπουλα να φοιτήσουν στο ελληνικό σχολείο. Στις 25 Μαρτίου του 1949 ο Γαλανός ως επίτιμος πρόεδρος της Ένωσης ελληνικών κοινοτήτων της Ανατολικής Αφρικής πραγματοποίησε τα εγκαίνια του σχολείου. Στις αρχές του 1950 ολοκληρώθηκε η πρώτη πτέρυγα του δημοτικού. Τα χρήματα όμως δεν έφταναν προκειμένου να ολοκληρωθεί το σχολείο και να χτιστεί παράλληλα και οικοτροφείο. Τελικά ο Χριστόδουλος Γαλανός προσέφερε το απαιτούμενο ποσό για την ολοκλήρωση του σχολείου και τη δημιουργία οικοτροφείου. Ο Γαλανός για τη γενναιόδωρη προσφορά του ανακηρύχθηκε «Μεγάλος Ευεργέτης».[23]

Στις 28 Οκτωβρίου του 1952 οι εργασίες για την ανέγερση του ελληνικού σχολείου ολοκληρώθηκαν. Το 1973 το σχολείο, εξαιτίας της συρρίκνωσης του ποσοστού ελληνόφωνων μαθητών, μετασχηματίστηκε από μειονοτικό σε διεθνές αγγλόφωνο. [24] Η ανάγκη δημιουργίας ελληνικού σχολείου ήταν επιβεβλημένη.  Η ανέγερση του ελληνικού σχολείου στην Αρούσα συνέβαλλε καθοριστικά ώστε τα ελληνόπουλα της Τανγκανίκας να μιλούν απταίστως την ελληνική γλώσσα σε σχέση με τα ελληνικής καταγωγής παιδιά τα οποία ζούσαν σε άλλα μέρη στα νότια του Ισημερινού της Αφρικής. [25]  Η επόμενη ευεργεσία του Χριστόδουλου Γαλανού ήταν η ανέγερση της Ελληνικής Λέσχης της Αρούσας. Η χειρόγραφη επιστολή Χριστόδουλου Γαλανού με την προσφορά του  μαρτυρεί την επιθυμία του να συμβάλλει στη δημιουργία της ελληνικής κοινότητας .Η ελληνική λέσχη αποτελούσε ένα αναπόσπαστο στοιχείο για την ύπαρξη της ελληνικής κοινότητας. Ήταν ένας χώρος στον οποίο πραγματοποιούνταν οι κοινωνικές εκδηλώσεις της ελληνικής κοινότητας της Αρούσας. Ο Γαλανός προσέφερε 10.000 σελίνια για την ανέγερση της ελληνικής λέσχης. Στις 25 Μαρτίου 1950 ανεγέρθηκε η ελληνική λέσχη. Πολύ αργότερα για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας, η «Ελληνική Λέσχη Αρούσας» μετονομάσθηκε σε Meru Club. [26]

Οι ευρωπαίοι της Κένυας ήθελαν να αναγείρουν  ένα ευρωπαϊκό νοσοκομείο στο Ναϊρόμπι .Το 1952 ο Γαλανός υπήρξε ένας από τους βασικούς συντελεστές για την τη δημιουργία του ευρωπαϊκού νοσοκομείου στην Κένυα, προσφέροντας το ποσό των 50.000 λιρών της Αγγλίας .Μετέπειτα το νοσοκομείο μετονομάστηκε σε         « Νοσοκομείο Ναϊρόμπι». Προς τιμή του το « Νοσοκομείο Ναϊρόμπι» έχει αφιερώσει μια πτέρυγα και το όνομα του είναι χαραγμένο σε μία μεγάλη μπρούτζινη πλακέτα.[27] Στον πίνακα ένα, γίνεται η παρουσίαση ορισμένων πράξεων και δωρεών τις οποίες παραχώρησε ο Γαλανός  μέσω του προσωπικού του λογαριασμού και της εταιρείας του από το 1951 μέχρι το 1956.Οι δωρεές είναι απολύτως ανεξάρτητες από τις ευεργεσίες του καταπιστεύματος και της δημόσιας διαθήκης του. Η ανάλυση του παρακάτω πίνακα πιστοποιεί τον οικουμενικό χαρακτήρα του Χριστόδουλου Γαλανού.

Το διάστημα από το 1951 μέχρι το 1952 ο Γαλανός προσέφερε 6000 σελίνια μέσα από την εταιρεία του« Tongoni Plantation Limined » για την ανέγερση κτηριακών εγκαταστάσεων στις ιαματικές πηγές της Αρούσας. Η ευεργεσία του έλληνα επιχειρηματία απευθυνόταν  σ’ όλους τους κατοίκους του Δήμου Τάγκας και εν γένει σ ’όλους  όσους θα επισκέπτονταν τις ιαματικές πηγές δίχως να θέτει περιορισμούς φυλετικούς ή θρησκευτικούς. Ο Γαλανός εμπνεόμενος από τις ιαματικές πηγές της Δύσης ευελπιστούσε με την ευεργεσία του να συμβάλλει στη βελτίωση της ζωής των συμπολιτών του και στο εξευρωπαϊσμό της περιοχής .[28]Επιπλέον το διάστημα από το 1951 μέχρι το 1953 προσέφερε 100.000 σελίνια από το προσωπικό του λογαριασμό για να δημιουργηθεί ο Πύργος του Ρολογιού στην κεντρική πλατεία της Αρούσας (Arucha Clock Tower). Στις 23 Φεβρουαρίου του 1952 στην Αρούσα πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια του μεγάλου ρολογιού, με τον επιβλητικό πύργο.[29] Οι ευρωπαίοι της Αφρικής επιδίωκαν να ενωθεί είτε σιδηροδρομικά είτε οδικά το νότιο μέρος της Αφρικής με το βόρειο, δηλαδή το Κέιπ Τάουν με το Κάιρο. Ο Γαλανός ασπαζόμενος το όραμα των ευρωπαίων προσέφερε χρήματα για την ανέγερση του συγκεκριμένου  μνημείου. Το μνημείο συμβολίζει την νοερή ένωση της βόρειας με τη νότια Αφρική και την αναγνώριση της προσφοράς των συμμαχικών δυνάμεων το 1945.[30]

Στο σημείο αυτό δεν θα πρέπει να παραλείψουμε την ευεργεσία του Χριστόδουλου Γαλανού στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Βλάστη της Κοζάνης. Σύμφωνα με το πίνακα ένα, ο Χριστόδουλος Γαλανός προσέφερε 500.000 σελίνια από το 1951 μέχρι το 1954 μέσα από το προσωπικό του λογαριασμό για την ανέγερση του Μουσίκειου ελληνικού Παρθεναγωγείου . Μέχρι το 1881 στον οικισμό της Βλάστης λειτουργούσε σχολείο μόνο για άρρενες μαθητές (το Θωμαϊδειο Διδακτήριο) . Οι κάτοικοι της περιοχής θέλοντας να δημιουργήσουν σχολείο και για τα κορίτσια του χωριού απευθύνθηκαν στον Δημήτρη Μουσίκο ο οποίος ανέλαβε πλήρως τη χρηματοδότηση του παρθεναγωγείου. Το κτίριο κατασκευάστηκε πλησίον του Αγίου Μάρκου, ολοκληρώθηκε το 1881 και πήρε την ονομασία του από τον ευεργέτη του: « Μουσίκειο Ελληνικό Παρθεναγωγείο». Η ιδιαίτερη πατρίδα του Χριστόδουλου Γαλανού η Βλάστη τίμησε τον οικουμενικό ευεργέτη για την προσφορά του να ανοικοδομήσει το σχολείο τοποθετώντας τη προτομή του μπροστά από την πρόσοψη του Μουσίκειου Ελληνικού Παρθεναγωγείου. [31]

Το καταπίστευμα

Στις 15 Ιουνίου του 1953 ο Γαλανός μεταβίβασε με το καταπίστευμα του, 800.000 μετοχές από την εταιρεία του εν ονόματι Tongoni Plantation Limined ορίζοντας ως καταπιστευματοδόχους τον William Bain , τον WilliamPeter Ηolder , τον Jorden Larsen και τον Ανδρέα Σταυρόπουλο. Στο καταπίστευμα του ο Γαλανός παραχώρησε στην κυβέρνηση της Τανγκανίκας το ποσό των 25.000 λιρών της Αγγλίας για τη δημιουργία Γεωργικής Αφρικανικής Σχολής. Στο καταπίστευμα του όριζε ότι δικαίωμα χρήσης στη συγκεκριμένη ευεργεσία θα είχαν οι ντόπιοι κάτοικοι της περιοχής. Οι νέοι θα είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν την τεχνική και την επιστημονική κατάρτιση στη γεωργία και σ’όσα σχετίζονται με αυτή. Οι ανάγκες της εποχής για περίσσεια και εξαγωγή προϊόντων δημιουργούσε την ανάγκη για την μόρφωση των ανθρώπων στη γεωργία. Οι άνθρωποι αν ήθελαν να αυξήσουν την απόδοση των καλλιεργειών τους θα έπρεπε να ξεφύγουν από τις αναχρονιστικές μεθόδους που χρησιμοποιούσαν μέχρι τότε και να επιδοθούν σε νέες επιστημονικές μεθόδους καλλιέργειας.[32]

Η Τανζανία υλοποίησε την επιθυμία του Γαλανού . Ο τότε Διευθυντής της Εκπαίδευσης ενήργησε ως Εκτελεστικός Διευθυντής στο Διοικητικό Συμβούλιο , το οποίο συστάθηκε από την Κυβέρνηση για να διαχειριστεί το κληροδότημα του. [33] Τα κεφάλαια από το κληροδότημα τέθηκαν στη διάθεση της κυβέρνησης και πραγματοποιήθηκαν οι αναγκαίες ρυθμίσεις για τον διορισμό διαχειριστών , οι οποίοι θα δρομολογούσαν την ανέγερση της γεωργικής σχολής από το 1961. [34] Εντούτοις το κτήριο άρχισε να χτίζεται το 1963. [35]  Στις 4 Ιουλίου του 1964 δημιουργήθηκε το  « Galanos Agricultural Secondary School » με το τότε Υπουργό Παιδείας S. N. Eliufo και τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν ένα χρόνο μετά στις 8 Ιουλίου του 1965 από το πρόεδρο της Τανζανίας Julius K.Nyerere .[34] Η αλήθεια είναι ότι για την ανέγερση της Γεωργικής Σχολής χρειάσθηκαν μόνο οι τόκοι από το κεφάλαιο που είχε αφήσει ο Γαλανός ενώ το κεφάλαιο παραμένει μέχρι σήμερα άθικτο.[35] Στο σημείο αυτό δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι από το 1965 μέχρι και σήμερα οι μαθητές της Γεωργικής Αφρικανικής Σχολής στην Τάνγκα ως ανταπόδοση της προσφοράς του έλληνα ευεργέτη φέρουν στις μαθητικές τους στολές το όνομα      « Γαλανός».[36]

Επιπλέον ο Γαλανός μέσα στο καταπίστευμα του προσέφερε στο Δήμο Τάγκας το ποσό των 5.000 λιρών της Αγγλίας  για την ανέγερση πνευματικού κέντρου.  Η επιθυμία του ήταν το κτήριο που θα δημιουργούσε ο Δήμος να έφερε το όνομα του «προς τον σκοπόν  της ανεγέρσεως και εφοδιασμού αιθούσης εν Τάνγκα ήτις θα είναι γνωστή ως αίθουσα εις μνήμην Χρήστου Γαλανού» . Ο χώρος αυτός θα λειτουργούσε για την αναψυχή ,την πνευματική και ηθική διαπαιδαγώγηση  των κατοίκων του δήμου Τάγκας «χρησιμοποιηθισόμενη δια την μόρφωσιν ,διαλέξεις, αναψυχήν ». Ο Γαλανός στο καταπίστευμα του αναφέρει  ρητά ότι δικαίωμα χρήσης του συγκεκριμένου χώρου θα μπορούσαν να έχουν όλοι οι δημότες του Δήμου Τάγκας ανεξάρτητα της καταγωγής ή του θρησκεύματος «και γενικώς χάρις των κατοίκων της Τάγκας ασχέτως φυλής ή θρησκεύματος». Επίσης ο έλληνας ευεργέτης όριζε μέσα στο καταπίστευμα του ως αποκλειστικό υπεύθυνο για την εύρυθμη λειτουργία το Δήμο Τάγκας « ο Δήμος θα έχει πλήρη και απεριόριστον δικαίωμα έλεγχου της ρηθείσης δωρεάς και της ανεγερθεσομένης Αιθούσης». Ο Γαλανός εμπνεόμενος από τις ιδέες του Διαφωτισμού  και έχοντας στραμμένο το βλέμμα του στη Δύση στόχευε με τη ευεργεσία του να συμβάλλει στη βελτίωση της ζωής των συνανθρώπων του και  στον εξευρωπαϊσμό της περιοχής.[37]  

Το δεύτερο μέρος από το κεφάλαιο το οποίο θα ρευστοποιούταν θα πήγαινε προς τη Βασιλική Βρετανική Λεγεώνα. Ο Χριστόδουλος Γαλανός παραχώρησε ένα τεράστιο χρηματικό ποσό προς τη Βασιλική Βρετανική Λεγεώνα για να αγοράσει ή να χτίσει ένα κτήριο στις Βρετανικές Νήσους. Στο καταπίστευμα του θέτει ως επιθυμία το κτήριο , το οποίο θα ανεγειρόταν να ονομαζόταν « Οίκος Γαλανού». Επίσης ο Γαλανός μέσα στο καταπίστευμα του ρύθμιζε τη λειτουργία της συγκεκριμένης προσφοράς. Το κτήριο θα χρησιμοποιούταν ως χώρος στέγασης για τους ηλικιωμένους και τους άπορους πρώην πολεμιστές  άνδρες και γυναίκες  «προς στέγασιν γερόντων και διαρκώς ανίκανων παλαιών πολεμιστών ανδρών και γυναικών ως μονίμων κατοίκων ». Ο έλληνας ευεργέτης όριζε ότι αν για οποιοδήποτε λόγο η Βασιλική Βρετανική Λεγεώνα αρνηθεί το μερίδιο και τις υποχρεώσεις που τις αναλογούν , τα συγκεκριμένα χρήματα θα έπρεπε να δοθούν σε άλλη φιλανθρωπική οργάνωση της Μεγάλης Βρετανίας  για να παρέχει στέγαση στους  άπορους στρατιωτικούς, ναύτες και αεροπόρους. «Και περαιτέρω ότι εάν η ρηθείσα Βρετανική Λεγεών ήθελε δι ’οιονδήποτε λόγον αρνηθεί να αποδεχθή το ρηθέν μερίδιον ,τότε το μερίδιον τούτο θα πληρώνεται εις υφισταμένην φιλανθρωπικήν  οργάνωσιν εις ταις Βρετανικαίς νήσοις εις ανίκανους βρετανούς ναύτας , στρατιώτας και αεροπόρους παρέχουσα στέγην ως οι καταπιστευματοδόχοι ήθελον  αποφασίσει» .[38]

Πριν φτιαχτεί το συγκεκριμένο κληροδότημα περίπου 230 άποροι συνταξιούχοι πολέμου ζούσαν στις κατοικίες της Λεγεώνας. Ωστόσο οι συνθήκες διαβίωσης δεν ήταν ικανοποιητικές. Κοιμόντουσαν πέντε με έξι άτομα σ’ένα δωμάτιο  σε μεγάλα σιδερένια κρεβάτια με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλά παράπονα από όσους διέμενα στα εν λόγω κτήρια. Στη διάρκεια του 1960 πραγματοποιήθηκαν αρκετές βελτιώσεις με στόχο την αξιοπρεπή διαβίωση των διαβιούντων . Η Βασιλική Βρετανική Λεγεώνα σεβάστηκε την επιθυμία του έλληνα ευεργέτη. Το 1963 πήρε την απόφαση να δημιουργήσει ένα κτήριο με τα χρήματα από το μερίδιο του κεφαλαίου που τους είχε παραχωρήσει ο Γαλανός στη διαθήκη του. Ο πρόεδρος της χώρα Warwickshire βρήκε μία τοποθεσία κοντά στο χωριό Long Itchington με δεντρόφυτη λίμνη.[39]Το 1964 αγοράστηκε ο χώρος για την ανέγερση του κτηρίου .Αρχιτέκτονας του κληροδοτήματος υπήρξε ο Mr. Douglas. Τον Απρίλιο του 1966 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος από τον πρόεδρο της Βασιλικής Βρετανικής Λεγεώνας Lt General Sir Oliver Leese. 

Ο πρώτος Οίκος Γαλανού λειτούργησε για 35 χρόνια με μόνιμο προσωπικό. Επιπλέον το κληροδότημα αποτελούταν από έξι κτίσματα ,χώρους αναψυχής και κτήριο για τη διοίκηση και οικήματα για το νοσηλευτικό προσωπικό αλλά και για τον διευθυντή.[40]  Ωστόσο το 2002 ανεγέρθηκε ένας καινούργιος χώρος στη θέση του παλιού οικήματος. Το Σεπτέμβριο του 2003 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του νέου « Οίκου Γαλανού». Ο Οίκος του Γαλανού βρίσκεται στην κομητεία του Γουώρικ  σε έκταση τριών στρεμμάτων.[41]Επιπλέον ο νέος Οίκος του Γαλανού αποτελείται από 60 μονόκλινα δωμάτια ,κοινόχρηστους χώρους  με βιβλιοθήκες,αίθουσα υπολογιστών αλλά και αίθριους και υπαίθριους κήπους.[42] Ο Οίκος Γαλανού αποτελεί το ιδανικό σπίτι για τους απόστρατους και για τους οικείους. Στο οίκημα υπάρχει εξειδικευμένο προσωπικό και προσωπικές νοσοκόμες για κάθε ηλικιωμένο  του ιδρύματος. Επίσης οι ένοικοι έχουν τη δυνατότητα να ψυχαγωγηθούν στους χώρους αναψυχής του ιδρύματος καθώς και με τα μικρά λεωφορεία που διαθέτει το ίδρυμα πραγματοποιούν μικρές εξορμήσεις σε κοντινές πόλεις για αναψυχή σε θέατρα ,συναυλίες .[43]

Η διαθήκη    

Στις 6 Ιανουαρίου του 1958 δημοσιεύθηκε στο ανώτερο δικαστήριο της Τανγκανίκας στο Ντααρ της Σαλααμ η διαθήκη του Χριστόδουλου Γαλανού. Στις 29 Ιουνίου του 1957 ο Χριστόδουλος Γαλανός άφησε την τελευταία του πνοή στην Αθήνα. Ένα μέρος της κινητής και ακίνητης περιουσίας του ο Γαλανός το κληροδότησε  σε οικεία και συγγενή του πρόσωπα. Επιπλέον ο Χριστόδουλος Γαλανός στην διαθήκη του όρισε το υπόλοιπο μέρος της κινητής και ακίνητης περιουσίας να διανεμηθεί ισόποσα στην Ελληνική Κυβέρνηση , στη Βασιλική Βρετανική Λεγεώνα και στη Γεωργική Αφρικανική Σχολή της Τάνγκα. « ΔΙΔΩ και ΚΛΗΡΟΔΟΤΩ τα ρηθέντα τρία μέρη έκαστον ως εξής».

Ο έλληνας ευεργέτης όριζε μέσα στη διαθήκη του ότι το πρώτο μέρος του κεφαλαίου από το τη ρευστοποίηση της κινητής και ακίνητης περιουσίας θα έπρεπε να δοθεί στην Ελληνική Κυβέρνηση με σκοπό την ανέγερση Γεωργικής Σχολής στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Βλάστη. « Ένα μέρος προς την ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΝ ίνα διατεθή υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως προς τον σκοπόν Γεωργικής Σχολής ή Γεωργικής εκπαιδεύσεως». Επιπλέον ο Γαλανός όριζε ότι η Γεωργική Σχολή ,η οποία θα δημιουργούνταν θα έπρεπε να φέρει το όνομα του. Ο Γαλανός με την εν λόγω ευεργεσία του ευελπιστούσε να συμβάλλει και μετά το θάνατο στη ποιοτική αναβάθμιση της ζωής των κατοίκων της ιδιαίτερης πατρίδας του. Οι φοιτητές θα είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν  επιστημονική κατάρτιση εκπαιδευόμενοι πάνω σε νέες και αξιόπιστες μεθόδους καλλιέργειας. Το δεύτερο μέρος από το κεφάλαιο των χρημάτων του, το άφησε στη Βασιλική Βρετανική Λεγεώνα για τους σκοπούς και τους όρους που αναφερόταν στο κληροδότημα . Τέλος το τρίτο μέρος του κεφαλαίου το άφηνε στους διαχειριστές της Γεωργική Αφρικανική Σχολή της Τάγκας, για τους σκοπούς όπως είχε ορίσει στο καταπίστευμα του « το απόμενον τμήμα προς τους διαχειρηστάς  του Κεφαλαίου  ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ συμφώνως προς την προμνησθείσαν πράξιν καταπιστεύματος υπό ημερομηνίαν 15 Ιουνίου 1953» . 44

Τροποποίηση και εκτέλεση των όρων της διαθήκης για τις ευεργεσίες στη Βλάστη

Οι διαχειριστές της περιουσίας του Χριστόδουλου Γαλανού στην Αφρική ήταν η Standard Bank της Ναιρόμπης . Στην Ελλάδα η διαχείριση των χρημάτων την είχε αναλάβει το δικηγορικό γραφείο «Παναγόπουλος και Σία». Το 1976 με το Προεδρικό Διάταγμα 543/76 το Ελληνικό Δημόσιο αποδέχθηκε την κληρονομιά του Χρ. Γαλανού. Από το 1953 μέχρι το 1976 τα κεφάλαια βρίσκονταν σε λογαριασμό όψεως με τόκο 0,75%. Τη συγκεκριμένη περίοδο ο τόκος του ταμιευτηρίου ήταν 12% με αποτέλεσμα να χαθούν πολλά χρήματα όλο το διάστημα μόνο από τους τόκους. Ο Νικόλαος Τσιρούλης , ως επίτιμος αν. Γενικού Διευθυντή στο Γενικό Λογιστήριο του Κράτους και των Συλλόγων Βλαστιωτών Αθήνας και Θεσσαλονίκης συνέβαλλε στη διασφάλιση και στην αξιοποίηση του κληροδοτήματος του Γαλανού. Επίσης η βουλευτής Κοζάνης Θέμη Βύζα ως αναπληρωματικό μέλος της Συνταγματικής Επιτροπής είχε αναλάβει τη σύνταξη του νέου Συντάγματος .Σε συνεργασία με το Υπουργείο Οικονομικών προσέθεσε στο Σύνταγμα ,διάταξη η οποία ρύθμιζε την αλλαγή στους σκοπούς των δωρεών που προβλέπονταν στις διαθήκες αν και εφόσον δεν ήταν εφικτή η πραγματοποίηση τους.

Το 1979 το Εφετείο των Αθηνών αποφάσισε ότι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί η ανέγερση της Γεωργικής Σχολής και του Νοσοκομείου στην κοινότητα της Βλάστης και στην θέση τους η δωρεά του Γαλανού θα αξιοποιούταν με την ανέγερση και τη λειτουργία στη Βλάστη «Υγειονομικού Σταθμού». Επιπλέον το εφετείο των Αθηνών αποφάσισε την ίδρυση και τη λειτουργία « Πρότυπου Κτηνοτροφικού Κέντρου » στη Βλάστη. Επίσης το εφετείο αποφάσισε ότι με το κεφάλαιο ,το οποίο είχε διαθέσει ο Γαλανός θα έπρεπε να δημιουργηθεί ένα Ξενοδοχείο δυναμικότητας τουλάχιστον 50 κλινών με στόχο την τουριστική ανάπτυξη της ιδιαίτερης πατρίδας του Γαλανού. Τέλος το εφετείο αποφάσισε την ίδρυση και λειτουργία βιοτεχνιών στη Βλάστη με στόχο να παρέχει εργασία στους κατοίκους. Η απόφαση του Εφετείου δήλωνε ρητά ότι η ανέγερση των εν λόγω κληροδοτημάτων θα ήταν δωρεά του Γαλανού και θα έφεραν το όνομα του.[45]

Ωστόσο από τις παραπάνω αποφάσεις υλοποιήθηκαν μόνο το Πρότυπο Κέντρο Κτηνοτροφίας και το Ξενοδοχείο. Το Πρότυπο Κέντρο Κτηνοτροφίας και Εκπαίδευσης « Χριστόδουλος Γαλανός » εγκαινιάστηκε το 1990 και άρχισε να λειτουργεί το 1991. Συνολικά το κέντρο περιλαμβάνει τρία ποιμνιοστάσια με 600 πρόβατα , αίθουσα μηχανικής άμελξης , παρασκευαστήριο ζωοτροφών, εργαστηριακούς και βοηθητικούς χώρους . [46]Οι νέοι θα είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν την τεχνική και την επιστημονική κατάρτιση στην κτηνοτροφία. Οι ανάγκες της εποχής για περίσσεια και εξαγωγή προϊόντων αποτέλεσε μοχλό πίεσης για την μόρφωση των ανθρώπων στην κτηνοτροφία. Οι άνθρωποι αν ήθελαν να αυξήσουν την απόδοση των αιγοπροβάτων τους θα έπρεπε να ξεφύγουν από τις αναχρονιστικές μεθόδους που χρησιμοποιούσαν μέχρι τότε και να επιδοθούν σε νέες επιστημονικές μεθόδους. 

Το Πρότυπο Κέντρο απευθύνεται σε οποιοδήποτε κτηνοτρόφο που θέλει να αποκτήσει γνώσεις γύρω από την κτηνοτροφία με στόχο την αναπαραγωγή , τη διατροφή και γενικώς την εκτροφή των αιγοπροβάτων του. Επίσης το Πρότυπο Κέντρο απευθύνεται σε μαθητές Επαγγελματικών Γεωργικών Σχολών και λυκείων με στόχο την επιστημονική κατάρτιση των ανθρώπων . Η συγκεκριμένη εκπαιδευτική δραστηριότητα εφαρμόστηκε στους αποφοίτους των εν λόγω Λυκείων το διάστημα από το 1991 μέχρι το 2003 μέσα από επιδοτούμενα σεμινάρια ΕΛΚΕΠΑ. Επιπλέον το Κέντρο Κτηνοτροφίας αποτελούσε πόλο έλξης για φοιτητές Γεωτεχνικών σχολών και φοιτητές των Τ.Ε.Ι με σκοπό να πραγματοποιούν τις θερινές πρακτικές ασκήσεις. 

Το Κέντρο αποτελούσε και αποτελεί πεδίο ερευνητικής δραστηριότητας των μεταπτυχιακών φοιτητών και ειδικών ερευνητών  του τομέα Ζωικής Παραγωγής του τμήματος Γεωπονίας Α.Π.Θ για την εκπόνηση μεταπτυχιακών και διδακτορικών διατριβών. Οι ερευνητές έχουν τη δυνατότητα να μελετήσουν τη προσαρμοστικότητα των ορεινών προβάτων στη μηχανική άμελξη , τη μελέτη της χημικής σύστασης του γάλακτος ,τη μελέτη των ιδιοτήτων των παραδοσιακών γαλακτοκομικών προϊόντων και την άσκηση της βιολογικής εκτροφής των προβάτων.[47]Επιπλέον το ελληνικό κράτος με τα χρήματα που είχε αφήσει ο Γαλανός δημιούργησε το Ξενώνα Γαλανού. Έπειτα από 25 χρόνια ο ξενώνας λειτούργησε το Νοέμβριο του 2003. Ο Ξενώνας Γαλανού βρίσκεται στη Βλάστη στο Λόφο της Τζούμκας και αποτελείται από 26 κλίνες. Ο Ξενώνας έχει συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής καθώς αποτελούσε και αποτελεί πόλο έλξης για τους τουρίστες.[48]

Τιμητικές διακρίσεις

Η ευεργεσία δεν είναι επίδειξη του πλούτου , δεν είναι υποχρέωση .Είναι μία υποκειμενική χειρονομία που λαμβάνει υπόψη τις ιστορικές συνθήκες και τις κοινωνικές ανάγκες. Στην υποκειμενική προσφορά του ευεργέτη η κοινωνία ανταπαντά με την προσωπική της αναγνώριση που πολλές φορές πραγματοποιείτε δίχως την προσωπική του ενημέρωση. Η κοινωνική ανταποδοτικότητα αναδεικνύει την ελευθερία, την αξία και τη διάσταση της υπέρβασης που χαρακτηρίζει τη χειρονομία του ευεργέτη. Οι άνθρωποι που δραστηριοποιήθηκαν στο χώρο της ευεργεσίας τιμήθηκαν με τη διάκριση του Ευεργέτη. Η διάκριση επικυρώνει τη σπουδαιότητα της προσφοράς και διακρίνεται σε δωρητές ,μεγάλους δωρητές , ευεργέτες, μεγάλους ευεργέτες και εθνικούς ευεργέτες . Ιστορικά μνημεία του πολιτισμού, ανδριάντες, προτομές, θέσπιση βραβείων, ονόματα νοσοκομείων , δρόμοι , πλατείες που βρίσκονται στις ιδιαίτερες πατρίδες τους φέρουν το όνομα του ιδρυτή τους σε ένδειξη αναγνώρισης της ευεργετικής προσφοράς.

Εκτός αυτού στο πλαίσιο της αναγνώρισης για τη συνολική εθνική προσφορά τους απονεμήθηκαν ποικίλα μετάλλια εξαίρετων πράξεων. Σε άλλες περιπτώσεις οι θεσμικοί παράγοντες ( υπουργεία, τοπική αυτοδιοίκηση) προβαίνουν στην ονομασία των δρόμων , πλατειών , πάρκων , χώρων αναψυχής η επωνυμία των οποίων ανακαλεί στη μνήμη καθημερινά τους ανθρώπους εκείνους που σκέφθηκαν και χρηματοδότησαν την δημιουργία τους. Η ανταποδοτική συμπεριφορά δεν τη συναντάμε μόνο στην ιδιαίτερη πατρίδα ή στο εθνικό κέντρο αλλά και σε τόπους εκτός του ελλαδικού χώρου από συλλογικότητες και θεσμούς. [49] Ο Γαλανός τιμήθηκε από τον Βασιλιά της Ελλάδας Παύλο με το Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικος για την πολύχρονη κοινωφελή προσφορά του στην Ελλάδα ,στην Κένυα και στην Τανζανία. [50] Το 1952 ο Κυβερνήτης της Κένυας Sir PhilipEuen Mitcell παρασημοφορεί εκ  μέρους της Βασίλισσας Ελισάβετ Β΄, τον  Χρ. Γαλανό με το παράσημο του Order of the British Empire για τη δωρεά του με σκοπό την δημιουργία του κρατικού νοσοκομείου στο Ναϊρόμπι. [51].Τη δεκαετία του 1940 οι Έλληνες της Τανγκανίκας ανακήρυξαν το Γαλανό ως ισόβιο πρόεδρο της Ένωσης Ελληνικών Κοινοτήτων της Ανατολικής Αφρικής . Επίσης την ίδια χρονική περίοδο οι Ελληνικές Λέσχες της Τάνγκας και της Αρούσας εξέλεξαν το Γαλανό ως « Επίτιμο πρόεδρο και Ευεργέτη». Τέλος ο Χριστόδουλος Γαλανός υπήρξε πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας στο Ναϊρόμπι.[52]  

Επίλογος

Ο Χριστόδουλος Γαλανός κατατάσσεται στην κλίμακα των Ευεργετών που έδρασαν ως Οικουμενικοί  Ευεργέτες. Λειτούργησε προσωπικά, ως χρηματοφόρο υποκείμενο προβαίνοντας σε μεγάλης κλίμακας οικονομικές και υλικές χορηγίες και κοινωνικά ενισχύοντας υπάρχοντες θεσμούς, προωθώντας την κοινωνική συνοχή, την πρόνοια και την κοινωνική ευημερία. Ο Χριστόδουλος Γαλανός υπερνίκησε τα εθνικά όρια. Έζησε στη γερμανική και αγγλική αποικιοκρατία της Τανζανίας μέσα σ’ ένα ψηφιδωτό από διαφορετικούς πολιτισμούς. Η αγάπη του για τη μόρφωση των παιδιών , την αξιοπρεπή διαβίωση των ηλικιωμένων, των ανάπηρων πολέμου και εν γένει η θέληση του για βελτίωση της ζωής του ανθρώπου και της κοινωνίας δεν έβλεπαν όρια .Απόδειξη της οικουμενικότητας του αποτελεί η φράση του λίγα χρόνια πριν πεθάνει μέσα στο καταπίστευμα του «Καταθέτω τις 800.000 μετοχές της εταιρείας μου Tongoni Plantation για σχολεία , νοσοκομεία και οίκους ευγηρίας για τους αναπήρους πολέμου στην Ελλάδα, στην Τανζανία και Αγγλία».

Πίνακας 1: Δώρα και δωρεές από 1ης Ιουλίου 1951 έως 31ης Δεκεμβρίου 1956.(Ελένη Α. Γκίνου, ,2007,σελ. 141)

Τομέας Υγείας Τομέας Εκπαίδευσης  Τομέας Αθλητισμού Τομέας αναψυχής Υπηρετικό προσωπικό Προσφορές σε μουσουλμανικά τεμένη Ελληνισμός της Τανγκανίκας και της Κένυας
Νοσοκομείο της Ναϊρόμπι στη Κένυα(1.000.000.000 σελίνια) Οικονομική ενίσχυση στο Σχολείο στη Βλάστη από το 1951  έως το 1954με 500.000 σελίνια Οικονομική ενίσχυση για Ομάδες ποδοσφαίρου με 10.000 σελίνια το 1951 με 1952  Οικονομική ενίσχυση για την ανέγερση κτηριακών εγκαταστάσεων στα Λουτρά Αμβόνι στην Τάνγκα με 6000 σελίνια από το 1951/1952 Κτήματα για τους υπηρέτες, δώρα ,διάφορα Οικονομική ενίσχυση στο Τζαμί Μαρούνγκου με 50 σελίνια το 1956 Οικονομική ενίσχυση με 2.400 σελίνια στην  Ελληνική κοινότητα στη Ναϊρόμπι το 1951/1952
Νοσοκομείο της Τάνγκας στην Τανγκανίκας (700.000 σελίνια) Ελληνικό Σχολείο Αρούσας στην Τανγκανίκα από το 1954,1955,1956με 81.314 σελίνια  Οικονομική ενίσχυση στο Sports cupsμε 1145 σελίνια το 1951/1952 Οικονομική ενίσχυση για την ανέγερση το πύργο του Ρολογιού  στη Κεντρική πλατεία της Αρούσας με 100.000 σελίνια το 1951 με 1952     Οικονομική ενίσχυση με 14.430 σελίνια στην Ελληνική Κοινότητα στο Ντάρ ες Σαλαάμ το 1951/1952,1953
Οικονομική ενίσχυση στην Επιτροπή Νοσοκομείων της Κένυας με 24.024 σελίνια το 1953 και το 1955 Οικονομική ενίσχυση στη Επιτροπή Ελληνικού Σχολείου με 2.400 σελίνια          Οικονομική ενίσχυση στην Ελληνική Αφρικανική Ορθόδοξη Εκκλησία με 1500 σελίνια το 1954/1955,1956
Οικονομική ενίσχυση στο Παιδικό Νοσοκομείο Γετρούδης με 1.000 σελίνια από το 1955-1956 Οικονομική ενίσχυση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή γονέων του Μόσι στην Τανγκανίκα με 100.000 σελίνια από το 1951/1952,1953          
Οικονομική ενίσχυση στις Ακτίνες Χ με 200 σελίνια το 1956 Φοίτηση Μαθητών          
Rev. Parmentier –Organ Fund  Οικονομική ενίσχυση στο Σχολείο Princeof Wales με 200 σελίνια το 1951/1952          
  Χριστουγεννιάτικες προσφορές Τιμητικές εορτές  Δωρεά Hitchcock
Ένωση Γυναικών ΧΑΝ στη Ναϊρόμπι Οικονομική ενίσχυση για Ταμείο Χριστουγέννων για την αστυνομία της Κένυας με 1500 σελίνια από το 1954,1955,1956 Οικονομική ενίσχυση στο Poppy day με 100  σελίνια το 1955  
Οικονομική ενίσχυση στο Στρατός Σωτηρίας με 5000 σελίνια από 1951/1952,1954,1955,1956 Οικονομική ενίσχυση από το Χριστουγεννιάτικο δέντρο της δημαρχίας με 1.000 σελίνια από το 1955,1956    
Οικονομική ενίσχυση στο Προσκοπισμό το 1955 με 2000 σελίνια Οικονομική ενίσχυση στο TroopsXmas Comforts Fundμε 500 σελίνια από 1955/1956    
Οικονομική ενίσχυση στην Αρχαιολογική Εταιρεία Τανγκανίκα το 1955 με 10.000 σελίνια      

Πίνακας 2:Οι ευεργεσίες του Χριστόδουλου Γαλανού μέσα από το καταπίστευμα του

Χώρα Ευεργέτημα  Ποσό χρημάτων Διαχειριστές ευεργετήματος 
Τανγκανίκα Γεωργική Αφρικανική Σχολή 25.000 λίρες της Αγγλίας Δήμος Τάγκας
Τανγκανίκα Πνευματικό κέντρο 5.000 λίρες της Αγγλίας Δήμος Τάγκας
Αγγλία Οίκος ευγηρείας «Οίκος Γαλανού» Το δεύτερο μέρος από το κεφάλαιο το οποίο θα ρευστοποιούνταν  Βασιλική Βρετανική Λεγεώνα

Πηγές- Βιβλιογραφία

Πρωτογενείς πηγές :

Αδημοσίευτες

  • ♣ Χριστόδουλος Γαλανός : Πράξις Καταπιστεύματος, 15 Ιουνίου 1953

Δημοσιευμένες 

  • ♣ Χριστόδουλος Γαλανός : Διαθήκη, 6 Ιανουαρίου 1958 
  • ♣ The Official Gagette of the colony and protectorate of Kenya. General notice No.74 , 11 January 1949,σελ.24 
  • ♣ Tanganyika Territory, Blue Book for the Year ended 31 st December 1926, Prise 10,  Dar Es Salaam, Printed and Published by the Government Printer
  • ♣ Annual report , Tanganyika. Department of Agriculture, Government Printer,1964
  • ♣ Archives of Mrs. Niki Sidera

Δευτερογενείς πηγές:

    Τύπος-Περιοδικά

  • ♣ Ανώνυμος , newsit .gr ,Έρευνα υψηλού επιπέδου στο Πρότυπο Κέντρο Κτηνοτροφίας και Εκπαίδευσης στη Βλάστη ,26 Μαρτίου 2014 . Ανακτήθηκε από: https://www.newsit.gr/small-business/ereyna-ypsiloy-epipedoy-sto-protypo-kentro-ktinotrofias-kai-ekpaideysis-sti-vlasti>( Πρόσβαση 10 Μαΐου 2023) 
  • ♣ Ανώνυμος ,Βήμαmagazino, GREEK SCHOOL IN TANZANIA,13 Σεπτεμβρίου 2009.Ανακτήθηκε από:<https://www.marokouri.com/docs/GREEK_SCHOOL_IN_TANZANIA. >.        ( Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023) 
  • ♣ Θεοδ. Πασσαλίδης , Η προτομή του Χριστόδουλου Γαλανού στη Βλάστη, 15 Ιανουαρίου 2015 .Ανακτήθηκε από:https://e-ptolemeos.gr/protomi-tou-christodoulou-galanou-sti-vlasti >( Πρόσβαση 10 Απριλίου 2023) 
  • ♣ Bulletin Τεύχη 18-29, Kenya Sisal Board,1956.

Βιβλιογραφία

  • ♣ Ελένη Α. Γκίνου, Χριστόδουλος Γαλανός. Η οικουμενικότητα της ευεργεσίας,Αθήνα,2007
  • ♣ Ιωάννης Τσόντος, Έλληνες εν τη ξένη , Τύποις Ζαβάλλη, Λευκωσία ,1953
  • ♣ Αντώνιος Χαλδαίος The Greek Community in South Africa, Αθήνα,2020
  • ♣ Keeping Faith The History of the Royal British Legion, Brian Harding, 2008
  • ♣ A Modern History of Tanganyika, John Iliffe, Cambridge University Press, 1979.
  • ♣ George A. Auger ,Tanzania Education Since Uhuru A Bibliography, 1961-1971; Incorporating a Study of Tanzania Today and Yesterday and a Guide to Further Sources of Information on Education in Tanzania, Institute of Education, University of Dar es Salaam,1973.
  • ♣ M. S. Silver, The Growth Of The Manufacturing Industry In Tanzania An Economic History, Taylor & Francis,2019

[1]Ανώνυμος ,Βήμαmagazino, GREEK SCHOOL IN TANZANIA,13 Σεπτεμβρίου 

2009.Ανακτήθηκε από:<https://www.marokouri.com/docs/GREEK_SCHOOL_IN_TANZANIA. >. ( Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023) 

[2] Γ. Χατζηγεωργίου ,2019, « Ανθεκτικοί και προσαρμοστικοί οι Έλληνες της Τανζανίας έλεγχαν την οικονομική ζωή της χώρας για μισό αιώνα». Διαθέσιμο από : https://www.amna.gr/macedonia/article/367646/Anthektikoi-kai-prosarmostikoi–oi-Ellines-tis-Tanzanias-elegchan-tin-oikonomiki-zoi-tis-choras-gia-miso-aiona–

[3] Ό.π. Διαθέσιμο από : https://www.amna.gr/macedonia/article/367646/Anthektikoi-kai-prosarmostikoi–oi-Ellines-tis-Tanzanias-elegchan-tin-oikonomiki-zoi-tis-choras-gia-miso-aiona–

[4] Ό.π. Διαθέσιμο από : https://www.amna.gr/macedonia/article/367646/Anthektikoi-kai-prosarmostikoi–oi-Ellines-tis-Tanzanias-elegchan-tin-oikonomiki-zoi-tis-choras-gia-miso-aiona–

[5] A Modern History of Tanganyika, John Iliffe, Cambridge University Press, 1979,σελ.304

[6] Ελένη Α. Γκίνου,ό.π.,σελ.114-115

[7] M. S. Silver, The Growth Of The Manufacturing Industry In Tanzania An Economic History, Taylor & Francis,2019,σελ.9   

[8] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,,σελ.115

[9]  Ελένη Α. Γκίνου,ό.π.,σελ.67,70

[10] Ιωάννης Τσόντος, Έλληνες εν τη ξένη , Τύποις Ζαβάλλη, Λευκωσία, 1953,σελ.185

[11] Αντώνιος Χαλδαίος The Greek Community in South Africa, Αθήνα,2020,σελ.91

[12] Bulletin Τεύχη 18-29, Kenya Sisal Board,1956,σελ.25

[13] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,σελ.107

[14] Ό.π.,σελ.114

[15] Ό.π.,σελ. 113

[16] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,σελ. 114-115

[17] Tanganyika Territory, Blue Book for the Year ended 31 st December 1926, Prise 10, Dar Es Salaam, Printed and Published by the Government Printer ,σελ. 180

[18] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,σελ. 116-117

[19] Ό.π., σελ. 118 

[20] Ό.π.,σελ.148-149

[21] The Official Gagette of the colony and protectorate of Kenya. General notice No.74 , 11 January 1949,σελ.24

[22]Ελένη Α. Γκίνου, ό.π., σελ.148-154 

[23] The Greek Community in South Africa, Αντώνιος Χαλδαίος , Αθήνα,2020,σελ.90

[25] Ανώνυμος ,Βήμαmagazino ,ό.π, Ανακτήθηκε από:<https://www.marokouri.com/docs/GREEK_SCHOOL_IN_TANZANIA. >. ( Πρόσβαση 15 Απριλίου 2023)  

[24] Ιωάννης Τσόντος, Έλληνες εν τη ξένη , Τύποις Ζαβάλλη, Λευκωσία 1953,σελ.264  

[26] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,σελ.31  

[27] Ό.π., σελ.129-130 

[28] Ιωάννης Τσόντος, Έλληνες εν τη ξένη , Τύποις Ζαβάλλη, Λευκωσία 1953,σελ.184-203 

[29]  Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,σελ.173

[30] Ό.π., σελ.32-33 

[31] Θεοδ. Πασσαλίδης ,2015 ,Η προτομή του Χριστόδουλου Γαλανού στη Βλάστη, Διαθέσιμο από : https://e-ptolemeos.gr/protomi-tou-christodoulou-galanou-sti-vlasti

[32] Χριστόδουλος Γαλανός : Πράξις Καταπιστεύματος, 15 Ιουνίου 1953 

[33] Annual report , Tanganyika. Department of Agriculture, Government Printer,1964 ,σελ.9

[34] Ό.π, σελ.22

[35] Ό.π, σελ.9

[36] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,σελ.37

[37] Ό.π.,σελ.41

[38]  Χριστόδουλος Γαλανός : Πράξις Καταπιστεύματος, 15 Ιουνίου 1953 

[39] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,σελ.57

[40] Χριστόδουλος Γαλανός : Πράξις Καταπιστεύματος, 15 Ιουνίου 1953 

[41] Keeping Faith The History of the Royal British Legion, Brian Harding,2008, σελ.276

[42] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π., σελ. 228-229

[43] Ό.π., σελ. 230 

[44] Ό.π.,σελ. 232

[45] Ό.π., σελ. 233

[46] Χριστόδουλος Γαλανός : Διαθήκη, 6 Ιανουαρίου 1958 

[47] Υπ αριθμ.9728/ 1979 απόφαση του Εφετείου Αθηνών ,5 Νοεμβρίου 1979

[48] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,σελ.210 

[49] Ανώνυμος , newsit .gr ,Έρευνα υψηλού επιπέδου στο Πρότυπο Κέντρο Κτηνοτροφίας και Εκπαίδευσης στη Βλάστη ,26 Μαρτίου 2014 . Ανακτήθηκε από: https://www.newsit.gr/small-business/ereyna-ypsiloy-epipedoy-sto-protypo-kentro-ktinotrofias-kai-ekpaideysis-sti-vlasti>( Πρόσβαση 10 Μαΐου 2023)

[50] Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη , Ευεργετισμός και νεοελληνική πραγματικότητα, Κέρκυρα,Αθήνα,2021, σελ.67-73

[51] Archives of Mrs. Niki Sidera 

[52] Ελένη Α. Γκίνου, ό.π.,σελ,171-173

Where have all the Greeks gone? The story of Greeks in Africa

Posted on by
From Egypt to South Africa, the Greeks came in their thousands, and then they left

By George Philipas

Today there remain only few Greeks in Africa, mainly in the metropolises of South Africa. These last remnants only hint at a rich past that tied generations of Greeks to the vast African continent. There are some who still remember this prosperous past.

Minis Papapetrou, a retired engineer who grew up in Sudan and now resides in Athens, describes how he and around 200 members of the ‘Greek Community of Sudan’ still meet periodically in the Greek capital. Before Covid disrupted life, they regularly gathered for Christmas and Easter, even though most, including Papapetrou himself, left Africa almost 50 years ago. So powerful is the memory of the place that bonds them.

feature greeks antonis chaldeos
Antonis Chaldeos

“When we get together, or go to the club, our conversations are all about when we were back in Sudan,” he sighs. “Do you remember that? Do you remember when we went there? It’s a nice feeling to remember the country you were born.”

Papapetrou represents the last in a line of three generations of Greeks whose fortunes ebbed and flowed with those of the continent.

Greeks began arriving in numbers in Africa in the late 19th century. They mainly settled in Egypt and later travelled to Sudan before expanding to far-off places like East and South Africa. They soon found their feet turning to lucrative agri-businesses such as cotton and tobacco as well as banking and trading. At the turn of the 20th century, almost two-thirds of all cotton production from Egypt that fed the textiles factories of Manchester and northern England was produced by Greek settlers.

Greeks were by far the most adventurous foreign community too, venturing far and wide. All this was achieved often in spite of harsh and sometimes deadly conditions.

They suffered many setbacks, some having fought and died with Major-General Charles Gordon in Khartoum during the Mahdi Uprising in 1885. According to Antonis Chaldeos, an expert on Greek migration in Africa and author of eight books on the subject including The Greek Community of Sudan, Gordon compared the Greeks’ defence of Khartoum to that of the Spartans at Thermopylae. Those Greeks that survived the siege were forced to convert to Islam and marry the Catholic nuns who were captured.

Nevertheless Greeks continued to thrive all over Africa numbering over 50,000 in Egypt by the 1940s and 60,000 in Sudan by the mid-1950s. From there though their numbers quickly collapsed. So much so, that today they number no more than a few thousand In Egypt and merely hundreds in Sudan.

feature greeks the soweto uprising saw people leaving south africa fearing a repeat of experiences elsewhere
The Soweto uprising saw people leaving South Africa fearing a repeat of experiences elsewhere

So what happened?

A simple answer was the wave of nationalisations that swept North Africa following the surge in independence movements. The most significant was that by President Gamal Abdel Nasser of Egypt starting in 1961. Having their livelihoods and businesses taken away almost overnight devastated the Greek community and they departed en masse in the years that followed. Almost 40,000 left Egypt between 1961 and 1967 never to return.

Many migrated to South Africa, but by then a sense of alienation began to set in and the deep ties that had been forged on the frontiers of the Nile and Sahara in the late 19th century and early 20th century were broken.

feature greeks main evangelos bourboulis in 1974 in asmara receiving a business award from the governor general of the (then) ethiopian province of eritrea debebe haile maryam
Evangelos Bourboulis in 1974 in Asmara receiving a business award from the Governor-General of the (then) Ethiopian Province of Eritrea Debebe Haile Maryam

A sense of constant fear for the future set in among the remaining Greeks on the continent. So much so that the collective trauma at the start of South Africa’s Soweto student uprising in 1976 started a mass exodus that continued following the end of apartheid in 1990. The population of the last great centre of Greeks in Africa collapsed from a high of over 100,000 in the mid-1970s to just 35,000 today.

As Chaldeos notes, “the main reason for the exodus was fear for the future. Those people who had experienced similar phenomenon in Egypt and Sudan left because they thought that the next part was nationalisation policy.”

Many though challenge the widely accepted narrative in academic circles of why the Greeks left. Eftychia Mylona, PhD Candidate in Middle Eastern Studies at Leiden University, believes that while nationalisations were kind of the straw that broke the camel’s back, the writing was on the wall decades before.

feature greeks eftychia mylona
Eftychia Mylona

“It was a process of events – people were talking about departures for some years.” She says, “this kind of Egypt for Egyptians was not a new slogan that came in the 50s or 60s by Nasser.”

Rather than just being alienated by the African independence movements through changes in citizenship laws and nationalisations, Greek communities themselves had started detaching themselves from their host countries.

The failure to adapt to new realities of national independence are striking given the Greeks’ unique position in both Egyptian and Sudanese society, straddling the social and economic vacuum between the British colonial power and the local population. But seen as a symptom of their success, it becomes more apparent. At first, they were treated as second-class citizens by the British, then came to be accepted as they became affluent. And as they did, their attitudes became firmly aligned with those of the colonist’s, regarding themselves of the same class and enjoying the same privileges.

This led to a defensive, siege mentality and ultimately to a failure to adapt to independence. As Professor Matoula Tomara-Sideris of Panteion University and a leading author and expert on Greek migration in Africa explains, “They saw the threat approaching, but they blocked out their ability to mentally and emotionally process the threat in a way that would have allowed them to form a sustainable collective attitude and response to the liberation movements.”

Today, the last remaining Greeks in South Africa continue to leave en masse. For Greeks of a younger generation, fear for their futures remains key. Yesterday’s fears of nationalisation though have been replaced with fears of finding employment and of crime. Since the mid-20th century, the pull of other centres such as Australia, Canada, the US and even Greece itself is too attractive to resist as the economic fortunes of Africa wane.

The Greeks in Africa look certain to dwindle to almost none. More than anything, the spell that bound them to the continent seems broken.

feature greeks professor matoula tomara sideris002
Professor Matoula Tomara Sideris

For the dying golden generation of settlers though, Africa will forever be their home, wherever they go. Evangelos Bourboulis, an industrialist who was the last of three generations on the continent, left for Athens only when his cotton-seed oil factory was confiscated in the mid-70s by the nationalisation policies of President Mengistu of Ethiopia, bears no grudge.

“There is not one person who was born in Africa that doesn’t want to return. That person doesn’t exist. Because its people are very good. Eritreans were my best friends. One by one, they are all dead now. I am the only survivor.”

The likes of Evangelos Bourboulis and Minis Papapetrou will close an illustrious chapter in Greek history, much-forgotten today but just as brave and tragic as the ancients of old.

Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη: Έμφυλες διαστάσεις της Ελληνικής παροικίας στην Αίγυπτο του 19ου και 20ού αιώνα

Posted on by

Άρθρο στο www.clioturbata.com

Ιστορικό πλαίσιο

Η εγκατάσταση των Ελλήνων στη νεότερη Αίγυπτο και η ιστορικά αποτελεσματική παρουσία τους εκεί διαπιστώνεται στις αρχές του 19ου αιώνα, επί Μωχάμετ Άλη. Η Αίγυπτος του 19ου αιώνα ευνόησε την Ελληνική διασπορά προσφέροντάς της απλόχερα γόνιμο έδαφος, οικονομικό και πολιτικό, για να αναπτύξει εντυπωσιακή δραστηριότητα. Ο Μωχάμετ Άλη υπολόγιζε πολύ στη συμβολή των Ελλήνων παροίκων προκειμένου να υλοποιήσει το πολιτικό του σχέδιο, που συνίστατο στην αποδέσμευση της Αιγύπτου από το οθωμανικό κράτος και την πρόσδεσή της στις Ευρωπαϊκές μητροπόλεις. Αναγκαίο βήμα προς την κατεύθυνση αυτή θεωρούσε την καθιέρωση της εκτατικής καλλιέργειας του βάμβακος και, μέσω αυτής, το ιστορικό άνοιγμα της χώρας προς τη Δύση. Η οργανική συνεργασία των Ελλήνων παροίκων με τις Δυτικές μητροπόλεις ήταν το πλαίσιο αυτής της αμοιβαία επωφελούς διευθέτησης.

Εποποιΐα και η Ευποιΐα είναι δύο εμβληματικά σημαίνοντα που συνοψίζουν το ιστορικό αποτύπωμα του περάσματος των Ελλήνων από τη χώρα του Νείλου. Στην πορεία αυτή η δεσπόζουσα πτυχή είναι  «ο δρόμος του βαμβακιού»,  που παραμένει ακόμη ένας θρύλος για όσους τον έζησαν.

Η εξέλιξη του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού χωρίζεται σε τρείς μεγάλες περιόδους που σηματοδοτούν και την συνολική του ιστορία.

  • Η πρώτη περίοδος εκτείνεται μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα και αντιστοιχεί στην συγκρότηση και ανάπτυξη της παροικίας. Ανάπτυξη δημογραφική, οικονομική και κοινοτική. Ιδιαίτερα ενισχύθηκε η θέση της παροικίας μετά την αποτυχημένη επανάσταση του Αραμπή (1882) και την κατάληψη της Αιγύπτου από την Αγγλία. Η κυριαρχία των Άγγλων ταυτίστηκε με τη δημιουργία του Quartier Grec στην Αλεξάνδρεια, γεγονός που άλλαξε τον πολιτικό προσανατολισμό της παροικίας. Μία εκδήλωση αυτής της αλλαγής ήταν και το ότι οι Κοινοτικές εκλογές του 1884 ανέδειξαν την Αγγλόφιλη ομάδα των Ζερβουδάκη-Σαλβάγου-Μπενάκη πλάι στους Ράλλη-Αβέρωφ.
  • Η δεύτερη περίοδος καλύπτει το πρώτο τρίτο του 20ού αιώνα και φτάνει πρακτικά μέχρι το 1930. Εμφανίζει υψηλούς δημογραφικούς ρυθμούς και αντιπροσωπεύει την εν γένει ωριμότητα και ακμή της παροικίας. Ακμή δημογραφική, οικονομική και κοινοτική με επέκταση και στην Ελλάδα, όπου οι Αιγυπτιώτες συμμετέχουν αποφασιστικά στον αστικό μετασχηματισμό τον οποίο προωθούσε ο Βενιζελισμός και ο Ευεργετισμός που ανέπτυξαν. Ακολούθησαν τα ταραγμένα χρόνια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και των επιπτώσεών της σε όλους τους τομείς.
  • Η τρίτη περίοδος ξεκινά γύρω στο 1930 και έχει ως σταθμούς το 1934 (ψηφίζεται ο Νόμος 51 και θεσμοθετείται ο κρατικός έλεγχος στις ποικιλίες βάμβακος) και το 1937 (καταργούνται οι Διομολογήσεις). Σ’ αυτή την περίοδο η παροικία ακολουθεί την φθίνουσα πορεία του αποικιακού συστήματος και μπαίνει σε κρίση. Κρίση δημογραφική, οικονομική και κοινοτική. Αμέσως μετά το 1952 και την επανάσταση του στρατού καθίστανται εμφανή τα σημεία της δημογραφικής κρίσης και της επακόλουθης διάλυσής της το 1960.

Και στις τρεις αυτές περιόδους η ιστορία έδειξε ότι οι Αιγυπτιώτισσες όλων των κοινωνικών τάξεων συμμετείχαν με τρόπο ουσιαστικό, διακριτό και αναγνωρίσιμο στο γίγνεσθαι της Ελληνικής παροικίας.

Ξένες παροικίες στην Αίγυπτο. Η πολυπληθής ελληνική κατέχει αριθμητικά την πρώτη θέση.

Συγκρότηση και εξέλιξη της παροικίας

Στην πρώτη περίοδο η παροικία συγκροτείται κυρίως μέσω της εισροής ανδρών μεταναστών πού αναζητούσαν έναν τόπο εργασίας και επιβίωσης, συγκεντρώνοντας τις αναγκαίες προϋποθέσεις ώστε η μετακίνησή τους να χαρακτηρίζεται «οικονομική μετανάστευση».

Στην Αιγυπτιακή Απογραφή πληθυσμού του 1897 παρατηρούμε ότι όσο μεγαλώνει η απόσταση από την θάλασσα, δηλαδή από το εύφορο Δέλτα του Νείλου, τόσο περισσότεροι είναι οι άντρες που επιδίδονται μόνοι τους στην περιπέτεια της εγκατάστασης στους δύσκολους εκείνους τόπους, μακριά από τα μεγάλα αστικά κέντρα της Αλεξανδρείας και του Καΐρου. Χαρακτηριστικά, στις επαρχίες της Βεχέρας, της Μενουφίας και της Γιαλουμπίας, όπου κυριαρχούσαν οι σκληρές και επίπονες ασχολίες με τη γη κυρίως, ο αριθμός των Ελληνίδων υπολείπεται αισθητά των ανδρών παροίκων.

Από τα δεδομένα αυτά συμπεραίνουμε ότι η συγκεκριμένη μετανάστευση στην Αίγυπτο του 19ου αιώνα εκτός από «οικονομική» ήταν και «έμφυλη», με ό,τι επακόλουθα είχε αυτό στην συγκρότηση της παροικίας. Στη συνέχεια, χάρις στις Αδελφότητες των συντοπιτών που εξασφάλιζαν την σύσφιξη των ανθρώπινων δεσμών στις συνθήκες του μαζικού εκπατρισμού, αλλά και χάρις στα προξενιά που γίνονταν, οι άντρες της παροικίας προτρέπονταν να ταξιδέψουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους προκειμένου να παντρευτούν τη γυναίκα που τους είχαν προξενέψει στην οικεία Αδελφότητα. Ακολουθούσαν οι «κουμπαριές», που έπλεκαν δεσμούς αλληλοϋποστήριξης και βλέψεις για πιθανή κοινωνική άνοδο, και η οριστική εγκατάσταση και των γυναικών στην παροικία.

Με τον τρόπο αυτό, η «οικονομική μετανάστευση» μετατρεπόταν εύκολα και γρήγορα σε «μετανάστευση εγκατάστασης». Δηλαδή στην αρχή ήταν η ανάγκη που έδιωχνε τους ανθρώπους από τον τόπο τους προς ένα άλλο τόπο όπου ήλπιζαν ότι θα βρουν εργασία και ψωμί για να ζήσουν. Στη συνέχεια οι άνθρωποι αυτοί επέλεγαν ένα νέο τόπο εγκατάστασης, ο οποίος προοριζόταν να γίνει η δεύτερη πατρίδα τους.

Διαμονητήριο που εξέδωσε το Γενικό προξενείο της Ελλάδας στο Κάιρο το 1902 (Συλλογή Ιωάννη Ζήλλη).

Σε αυτές τις συνθήκες οι Αιγυπτιώτισσες επιτελούν ζωτική λειτουργία στο οικογενειακό και κοινωνικό πεδίο. Η δομική συμβολή τους στη συγκρότηση και αναπαραγωγή της παροικίας συνεχώς αυξάνει και τελικά δεσπόζει. Οι οικογένειες που δημιουργούσαν συνιστούσαν τον θεμελιώδη θεσμό, μέσω του οποίου οι άνθρωποι οργάνωναν τη ζωή τους και τις δραστηριότητές τους, ενώ ταυτόχρονα εξασφάλιζαν τη συνέχεια της Ελληνικότητας και της ορθοδοξίας στις συνθήκες της πολυπολιτισμικής και πολυεθνικής αποικιοκρατούμενης Αιγύπτου.

Στην πορεία της, η παροικία ανέδειξε πολλά ζευγάρια που σημάδεψαν την ιστορία του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού. Ενδεικτικά μόνο αναφέρομαι στα ακόλουθα :

Μιχαήλ Τοσίτσας και Ελένη Τοσίτσα

Εμμανουήλ Μπενάκης και Βιργινία Χωρέμη

Μικές Σαλβάγος και Αργίνη Μπενάκη

Θεόδωρος Κότσικας και Δέσποινα Μπενάκη

Μιχάλης Καζούλλης και Μαρίκα Δραγούμη

Γεώργιος Σπετσερόπουλος και Αθηνά Μαλούχου

Σοφοκλής Βενιζέλος και Ζωή Ροδοκανάκη

Απόστολος Πάντος και Αλίκη Μάνου

Παλαιολόγος Γεωργίου και Αλκμήνη Πετρώνδα

Νίκος Ζελίτας (Στέφανος Πάργας) και Στέλλα Κρεμεζή

Έχει ενδιαφέρον εδώ το γεγονός ότι η Αιγυπτιώτισσα σύζυγος δεν κινήθηκε μόνο στη σκιά του συζύγου της. Λειτούργησε και αυτοτελώς στα επίπεδα της μητρότητας, της κοινωφελούς δραστηριότητας, της φιλανθρωπίας, της εκπαίδευσης, της επιστήμης και της υπερεθνικής κοινωνικής αλληλεγγύης, δημιουργώντας αυτό που της ταίριαζε σε ένα περιβάλλον κοσμοπολίτικο και επηρεασμένο από τα Ευρωπαϊκά ρεύματα.

Η οικογένεια Εμμανουήλ Μπενάκη.

Μητρότητα

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μητρότητας στις Αιγυπτιώτισσες Ελληνίδες είναι τα ακόλουθα:

  • Η σπουδαιότητα της μεταναστευτικής ροής για την υποστήριξη της δημογραφικής συγκρότησης και ανάπτυξης της παροικίας. Όπως είπαμε πιο πάνω, στα αρχικά στάδια οι μετανάστες ήταν άντρες, οι οποίοι δεν παντρεύονταν γυναίκες από την Αίγυπτο αλλά από τον τόπο καταγωγής τους με τη διαμεσολάβηση των Αδελφοτήτων, που στην προκειμένη περίπτωση λειτουργούσαν και ως μηχανισμός που εξασφάλιζε νύφες. Ειδικά στην φάση αυτή οι μετανάστριες που εισέρεαν στην Αίγυπτο ήταν νέες γυναίκες. Η απουσία του παραδοσιακού σογιού, που υποστήριζε την μητρότητα ανεξάρτητα από την παρουσία της μητέρας, ήταν καθοριστική ως προς τη σταδιακή μείωση της γεννητικότητας.
  • Η διαχρονική τάση μείωσης των ρυθμών της δημογραφικής λειτουργίας (β΄ και γ΄ περίοδος). Όπως έδειξε η έρευνά μας για τον ελληνισμό του Καΐρου μεταξύ των ετών 1927-1936 παρατηρήθηκε έντονη μείωση της γεννητικότητας, της οποίας το ποσοστό μειώθηκε κατά το 1/4, από 40‰ σε 30‰ (βλ. πίνακα που ακολουθεί)
Ποσοστά (‰) δημογραφικών συμβάντων της Καϊρινής παροικίας (1907-1946)
ΠερίοδοςΜέσος πληθυσμός δεκαετίαςΓεννητικότηταΓαμηλιότητα
1907-191617.284,540,1913,95
1917-192617.682,539,2213,58
1927-193618.532,030,6011,48
1937-194616.311,036,5620,16

Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Οι Έλληνες του Καΐρου.

Έπεται η γαμηλιότητα, που το ποσοστό της φθίνει κατά περίπου το 1/5, από 14 ‰ σε 11,5‰. Ακολουθεί η θνησιμότητα, το ποσοστό της οποίας μειώνεται κατά το 1/6, από 30‰ σε 25 ‰.

Η μεγάλη καμπή στη δημογραφική λειτουργία της Καϊρινής παροικίας αντιστοιχεί, λοιπόν, στην περίοδο 1927-1936. Πρόκειται για δομικό μετασχηματισμό της παροικιακής δημογραφίας, που αντιστοιχεί στη διαδικασία της δημογραφικής μετάβασης. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η μετάβαση αυτή από το Ανατολικό μοντέλο γαμηλιότητας-γονιμότητας στο Δυτικό πραγματοποιήθηκε κατά το ευρωπαϊκό πρότυπο, με την παράλληλη δηλαδή μείωση της γεννητικότητας και της θνησιμότητας, και μάλιστα με περισσότερο έντονη τη μείωση της γεννητικότητας. Το αρχικό υπόδειγμα δημογραφικής λειτουργίας αντιστοιχούσε σε αυτό της χώρας καταγωγής (Ελλάδα) και μάλιστα με ρυθμούς γεννητικότητας που προσομοιάζουν με αυτούς της χώρας υποδοχής (Αίγυπτος). Ωστόσο, η δημογραφική μετάβαση πραγματοποιήθηκε τελικά σύμφωνα με το πρότυπο των χωρών και των πολιτισμών αναφοράς (Δυτική Ευρώπη). Παρατηρούμε λοιπόν ότι η κοσμοπολίτικη κουλτούρα της Καϊρινής παροικίας αποδέσμευσε το πρότυπο της δημογραφικής της λειτουργίας τόσο από τη χώρα υποδοχής όσο και από τη χώρα καταγωγής και ανέδειξε τους προνομιακούς δεσμούς της με τις ευρωπαϊκές μητροπόλεις.

Επαγγελματικός βίος

Ιδιαίτερη σημασία παρουσιάζει το ζήτημα της γυναικείας επαγγελματικής δραστηριότητας. Στα πρώτα χρόνια ζωής της παροικίας, η εξωτερική γυναικεία απασχόληση φαίνεται να μη συνηθιζόταν στην Αίγυπτο σε κορίτσια μικρότερα των 10 ετών. Έτσι, στην απογραφή του 1897 (βλ. πίνακα που ακολουθεί) μόνο το 20% του συνόλου των αλλοδαπών γυναικών (7.440/37.669) αναφέρεται ως απασχολούμενο και κατά κύριο λόγο ως οικιακές βοηθοί (2.683/7.440, ήτοι το 36% των εργαζομένων), ως εκπαιδευτικοί(1.749/7.440, ήτοι το 24%) και στη νηματουργία-υφαντουργία (1.251/7.440,ήτοι το 17%).

Απογραφή 1897: Επαγγέλματα γυναικών (άνω των 10 ετών) κατά εθνικότητα (Πηγή: Centre d’ études et de documentation économiques, juridiques et sociales – CEDEJ).

Το σύνολο των εργαζομένων Ελληνίδων είναι 17%. Ειδικότερα, στις οικιακές βοηθούς η συντριπτική πλειονότητα ήταν Ελληνίδες (42%), ακολουθεί ο τομέας της εκπαίδευσης (22%) και τελευταίος ο τομέας της νηματουργίας-υφαντουργίας (24%).

Η εργασία, ιδίως για λογαριασμό τρίτων (π.χ. οικιακή βοηθός, υπάλληλος, δασκάλα, κλπ.) έχει συγκεκριμένες απαιτήσεις χρόνου, κόπου και ψυχοδιανοητικής επένδυσης. Οι πόροι αυτοί αφαιρούνται και δεν είναι πλέον διαθέσιμοι για τη μητρότητα. Γι’ αυτό τον λόγο οι διαστάσεις της γυναικείας εργασίας έξω από την οικογένεια αντιπροσωπεύουν ενδείκτη που εκφράζει τη διαθεσιμότητα για μητρική μέριμνα, και κατ’ επέκταση την πραγματικότητα και την αναπαράσταση της μητρότητας στη συγκεκριμένη κοινωνία. Όσο μεγαλύτερες είναι οι διαστάσεις της γυναικείας εργασίας τόσο μεγαλύτεροι είναι οι περιορισμοί και οι πιέσεις που ασκούνται στις μητρικές δραστηριότητες.

Διαπαιδαγώγηση

Ανοιχτά μυαλά, οι πάροικοι από πολύ νωρίς είχαν σε υψηλή αξία την επαγγελματική εκπαίδευση. Τα κορίτσια τους τα έγραφαν στη Σχολή κοπτικής- ραπτικής και αργότερα στην Μέση Εμπορική του Αβερωφείου, που ήταν αντίστοιχη με την Σαλβάγειο επαγγελματική, Σχολή που προτιμούσαν για τα αγόρια τους. Ηθικά στοιχεία σε γενικές γραμμές, ενίσχυαν οικονομικά την πατρική τους οικογένεια και κυριαρχούσε η αλληλοσυμπαράσταση. Γενικότερα τα παιδιά τους ανατρέφονταν με αγάπη αλλά και αυστηρότητα. Ο ρόλος της Αιγυπτιώτισσας μητέρας σε αυτό ήταν καθοριστικός.

Μετά τον πόλεμο, λόγω της βελτίωσης των οικονομικών, πολλοί πάροικοι φρόντιζαν να διαμένουν σε καλές γειτονιές των μεγάλων πόλεων όπου κατοικούσαν, να έχουν ποιότητα ζωής στο σπίτι τους, καλή εκπαίδευση για τα παιδιά τους και να ασχολούνται με εξωσχολικές δραστηριότητες, όπως προσκοπισμός, αθλητισμός, μουσική, θέατρο, μπαλέτο. Διοργάνωναν πάρτι για τα γενέθλιά τους και την ονομαστική τους γιορτή, κυρίως Χριστουγεννιάτικα ρεβεγιόν. Διαμορφώνονταν έτσι άτομα κοινωνικά και φιλοπρόοδα, ενώ οι κοινωνικές εκδηλώσεις της παροικίας αποτελούν σημείο νοσταλγικής αναφοράς για όσες και όσους τα έζησαν.

Όσο περνούσαν τα χρόνια δίνανε μεγαλύτερη βαρύτητα στη μόρφωση. Τα παιδιά έπρεπε να τελειώσουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και να αναπτύσσουν την κοινωνικότητά τους μέσα από τις οικογενειακές και φιλικές σχέσεις τους. Αγόρια και κορίτσια μαθήτευαν σε χωριστά κτίρια στα σχολεία τους, αλλά με τους Συλλόγους και τις Αδελφότητες γνωρίζονταν μεταξύ τους και είχαν άνεση στην επικοινωνία τους. Εξ ου και είχαν δημιουργηθεί ειδύλλια με κατάληξη τον γάμο. Στα περισσότερα σπίτια τώρα υπήρχε μία συγγενής, μία γιαγιά ή μία θεία που βοηθούσε στο νοικοκυριό και στην ανατροφή, η οποία περιλάμβανε καλούς τρόπους, καθαρή εμφάνιση, τήρηση του προγράμματος των μαθημάτων, προσέλευση στην εκκλησία, σεβασμό στους μεγαλύτερους.

Αν και καθε νοικοκυριό, πλούσιο ή φτωχό, είχε τη δική του αντίληψη και λειτουργία, σημαντικοί αρωγοί για την καλή ανατροφή των παιδιών τους ήταν το σχολείο, η εκκλησία, η τήρηση από όλους των ηθών και εθίμων που είχαν καθιερωθεί, γεγονός που βάρυνε αποφασιστικά στη σύσφιξη των σχέσεων των παροίκων.

Στους ξενιτεμένους Αιγυπτιώτες κυριαρχούσε το πνεύμα της φιλοπατρίας, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι οι σχέσεις της παροικίας με την Ελλάδα ήταν ιδιαίτερα πυκνές και υποστηρικτικές. Οι Αιγυπτιώτες πάροικοι μοιράστηκαν με τους κατοίκους του ελληνικού κράτους τις κοινωνικές και τις πολιτικές εξελίξεις, τις εθνικές περιπέτειες και τις παγκόσμιες κρίσεις, από τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη Μικρασιατική Καταστροφή μέχρι τον Α΄ και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τα αντιαποικιακά κινήματα, που οδήγησαν ένα μεγάλο κομμάτι του Ελληνισμού της διασποράς στην επανασύμπτυξή του στο εθνικό κέντρο.

Από τον πίνακα των πεσόντων που ακολουθεί διαπιστώνουμε ότι πολλοί πάροικοι, από όλα τα κοινωνικά στρώματα της παροικίας, έχασαν τη ζωή τους σε αυτούς τους πολέμους.

Παρόλα αυτά ο Ελληνισμός της Αιγύπτου προσπάθησε με κάθε τρόπο να αμβλύνει τον πόνο από τις ανθρώπινες απώλειες στα πεδία των μαχών. Χαρακτηριστικό είναι το τηλεγράφημα που έστειλε ο πρόεδρος της ελληνικής Κοινότητας Καΐρου, Θεόδωρος Π. Κότσικας, συμπαραστεκόμενος στον αντιπρόεδρο της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, Νικόλαο Βατιμπέλλα, για τον θάνατο του γιού του.Η στάση λοιπόν και η συμμετοχή των Ελληνικών Κοινοτήτων και των παροικιακών οικογενειών στα αποφασιστικά εθνικά και διεθνή γεγονότα, όπως τα προαναφερθέντα, εικονογραφούν ανάγλυφα τη διάσταση του «κρατικού μηχανισμού υπό κλίμακα», που χαρακτηρίζει τη λειτουργία ολόκληρης της παροικίας Αιγύπτου.

Αριστερά: Ονόματα πεσόντων παροίκων στους πολέμους 1914-1922. Δεξιά: Ο Γεώργιος Β΄ στην Αίγυπτο στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Κοινωφελής δραστηριότητα

Στα τέλη του 19ου αιώνα το ζήτημα της σωματεμπορίας είχε απασχολήσει τους κρατικούς λειτουργούς και τους φιλανθρώπους σε όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη. Έτσι, το 1876 ιδρύθηκε στην Ελβετία η Διεθνής Ένωση Προστασίας των Νεανίδων, η National Vigilance Association καθώς και η Traveller’s Aid Society.

Στην Αίγυπτο, οι Ελληνίδες που έφταναν μόνες τους για να βρουν εργασία βρίσκονταν απροστάτευτες και εκτεθειμένες σε πλείστους κινδύνους. Για την προστασία τους, η Βιργινία Μπενάκη ίδρυσε τον Δεκέμβριο 1909 το Άσυλο Προστασίας Ελληνίδων, που λειτουργούσε παράλληλα με τον Διεθνή Σύνδεσμο κατά της Σωματεμπορίας. Μέλη της Κεντρικής Επιτροπής για την σύνταξη του Κανονισμού του Ασύλου ήταν η Βιργινία Μπενάκη (Πρόεδρος) και οι Μπαλάνου, Πηλαβάκη, Θεοδωράκη, Κέπετζη, Κορομηλή και Παπαδοπούλου, προερχόμενες από την ανώτερη κοινωνική τάξη της παροικίας.

Την ίδια εποχή, ήδη στην Αθήνα είχαν αρχίσει να λειτουργούν γυναικείες φιλανθρωπικές ομάδες που συγκέντρωναν γυναίκες διαφορετικών κοινωνικών στρωμάτων προκειμένου να αναπτύξουν σημαντική κοινωφελή δραστηριότητα.

Από αίσθημα υψηλής κοινωνικής ευθύνης, πολλές Αιγυπτιώτισσες, προερχόμενες από όλες τις κοινωνικές τάξεις της παροικίας, συμμετείχαν ενεργά αναπτύσσοντας εξαιρετική δραστηριότητα στον τομέα αυτόν. Δημιουργήθηκαν οι «Σύλλογοι Κυριών» , η «Ελληνική Ένωση Γυναικών Αιγύπτου» και η «Φιλολογική Συντροφιά Ελληνίδων Γυναικών Αιγύπτου». Οι οργανώσεις αυτές πρόσθεσαν στις καθαρά φιλανθρωπικές δραστηριότητες (υποστήριξη των Ορφανοτροφείων, των λαϊκών συσσιτίων, των φτωχοκομείων και των παιδικών εξοχών) και άλλες πρωτοβουλίες κοινωνικής αναμόρφωσης. Τέτοιες ήταν οι Ημερήσιες Σχολές, οι καμπάνιες για την αναμόρφωση του σωφρονιστικού συστήματος, οι επαγγελματικές Σχολές, τα Κυριακά Σχολεία για τον λαό, το κίνημα υπερεθνικής αλληλεγγύης στις αγωνιζόμενες Αιγύπτιες για παραχώρηση ψήφου.

Εμπνεύστηκαν τη δημιουργία στοχευμένων εράνων που γίνονταν τις παραμονές των Χριστουγέννων και του Πάσχα. Τέτοιο ήταν το γνωστό «τριανταφυλλάκι», φτιαγμένο από πολύχρωμο χαρτί, που την Μεγάλη Εβδομάδα κινητοποιούσε ολόκληρη την παροικία και έκανε να συσφίγγονται οι ανθρώπινες σχέσεις των παροίκων. Εμπνεύστηκαν την συγκέντρωση και τη διανομή φαρμάκων για τους απόρους, γεγονός που αντανακλά την πρόνοια που έδειξαν για τις πρώτες κοινωνικές ανάγκες της παροικίας. Καθιέρωσαν το φιλανθρωπικό λαχείο, διάφορες λαχειοφόρες αγορές και χοροεσπερίδες, των οποίων οι εισπράξεις κάλυπταν πολλές ανάγκες της παροικίας και των ιδρυμάτων της.

Το αποτέλεσμα αυτής της λειτουργίας των Ελληνίδων στην Αίγυπτο ήταν να αναπτυχθεί η ιδιαιτερότητα του πολιτισμικού χαρακτήρα της παροικίας και να εδραιωθεί το αίσθημα της εθνικής συνείδησης στον εκτός του περιορισμένου ελληνικού κράτους παροικιακό χώρο.

Το Ελληνικό Νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας.

Φιλανθρωπία – ευεργετισμός

Πολλές Αιγυπτιώτισσες ανέπτυξαν την ανθρωπιστική τους λειτουργία με υποδειγματικό τρόπο αναδεικνύοντάς την σε κοινωνική παρέμβαση με μέγιστη σημασία. Πρόκειται για γυναίκες που άσκησαν φιλανθρωπία και δίδαξαν την ανθρώπινη αλληλεγγύη, την αγάπη στον πλησίον και την χριστιανική καλοσύνη.

Γενικά, φιλάνθρωπος είναι ένα άτομο (ο/η δυνάμενος/η) που βοηθάει πλήθος άλλων ατόμων (αδυνάμων). Πρόκειται για μία προσωπική λειτουργία από άνθρωπο σε άνθρωπο που την συναντάμε στην παραδοσιακή κοινωνική ζωή, χαρακτηρίζεται από την διιστορικότητα των παραδοσιακών διανοουμένων και θυμίζει τον τρόπο που λειτουργούσε ο παπάς και ο γιατρός στην παραδοσιακή κοινωνία.

Στην κοινωνία υποδοχής των παροίκων, ο Ισλαμισμός διδάσκει το Σαντακάτ (φιλευσπλαχνία) ως ενδεδειγμένη στάση που ενθαρρύνει όλο τον κόσμο να κάνει το καλό. Το Σαντακάτ , για το οποίο πολύ συχνά μιλάει το Κοράνι, διαφοροποιείται από το Ζακάτ (ευεργεσία) η λειτουργία του οποίου είναι υποχρεωτική αλλά μόνο για τους πλούσιους.

Κάτι ανάλογο γινόταν και στις αρχαίες ελληνικές πόλεις . Η ευεργεσία ήταν υποχρεωτική μόνο για τους εύπορους που μπορούσαν να την πράξουν (κατ’ αναλογία με το Ζακάτ). Αντίθετα, η φιλανθρωπία που αναπτύχθηκε στη νεοελληνική κοινωνία και στην Αιγυπτιώτικη παροικία αποτελεί έκφραση ψυχικής ανάγκης των ανθρώπων που γίνεται με σεμνότητα και ταπεινοφροσύνη χωρίς να επιβάλλεται από την χριστιανική θρησκεία (κατά αναλογία με το Σαντακάτ).

Ο φιλάνθρωπος με τη διασπορά της αγαθοεργίας του ανταποκρίνεται σε προσωπικά αιτήματα συνανθρώπων του καλύπτοντας τις ανάγκες τους. Καλλιεργεί έτσι την ανθρώπινη αλληλεγγύη, την αγάπη στον πλησίον και την χριστιανική ηθική. Το έργο του διακόπτεται υποχρεωτικά με τον φυσικό του θάνατο, που σημαίνει και το τέλος της συγκεκριμένης χειρονομίας από τον συγκεκριμένο άνθρωπο, ενώ το όνομά του πλέον μένει στις προφορικές διηγήσεις μόνο ως ανάμνηση του «καλού και φιλάνθρωπου ανθρώπου».

Ανάμεσα στους Έλληνες της παροικίας, το όνομα της  Μαρίκας Καζούλλη στην Αλεξάνδρεια έμεινε στη μνήμη για τη φιλανθρωπική της δράση και την έμπρακτη υποστήριξή της όχι μόνο στους ομογενείς της παροικίας, αλλά και στους συνανθρώπους της του Αιγυπτιακού πληθυσμού. Μεγάλη φιλάνθρωπος, η Μαρίκα Καζούλλη ανέπτυξε σπάνια κοινωνική και φιλανθρωπική δραστηριότητα. Σύζυγος του ευεργέτη Μιχάλη Καζούλλη, κόρη του πρωθυπουργού της Ελλάδας το 1909 Στέφανου Δραγούμη και αδελφή του διπλωμάτη και πολιτικού Ιωνα Δραγούμη, ίδρυσε το 1918 τον «Εθνικό Σύνδεσμο Ελληνίδων Αιγύπτου» που συντηρούσε τα φιλανθρωπικά Ιδρύματα ολόκληρης της ελληνικής παροικίας. Η φιλανθρωπική της όμως δραστηριότητα αναπτύχθηκε και με προσωπικές χειρονομίες ατομικής αρωγής σε φτωχούς ανθρώπους, δραστηριότητα που της προσέδωσε το προσωνύμιο «Μάννα». Ήταν η «Μάννα» του φτωχού που το όνομά της προκαλούσε σεβασμό . Ήταν τόσο μεγάλη η κοινωνική της προσφορά που η ημέρα του θανάτου της (22 Νοεμβρίου 1939) κηρύχθηκε ημέρα πένθους σε ολόκληρη την Αλεξάνδρεια.

Μπενάκειο οικονομικό συσσίτιο.

Αν και η φιλανθρωπία διαφοροποιείται από τον ευεργετισμό, ωστόσο και  τα δύο αναπτύχθηκαν στην παροικία με έντονη την γυναικεία έμπρακτη συμμετοχή.

Συγκεκριμένες Αιγυπτιώτισσες της παροικιακής αστικής τάξης, ακολουθώντας την οικογενειακή τους παράδοση, λειτούργησαν και στην κλίμακα του ευεργετισμού, που είναι κατ΄εξοχήν αστική ιδεολογία και πραγματώνεται μέσα από τον κύριο κώδικα της κεφαλαιοκρατικής λειτουργίας, ήτοι του χρήματος. Ανταποκρίθηκαν στο τρίπτυχο της ευεργετικής λειτουργίας και διέθεσαν σημαντικά χρηματικά ποσά για την ιδιαίτερη πατρίδα τους, την παροικία και το εθνικό κέντρο. Η Ελένη Τοσίτσα, σύζυγος του Μιχαήλ Τοσίτσα, ανέλαβε την οικονομική κάλυψη προκειμένου να δημιουργηθεί το Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα και ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής. Η Βιργινία Μπενάκη , σύζυγος του Εμμανουήλ Μπενάκη, δημιούργησε το Δημοτικό πολυιατρείο Αθηνών. Η Ευφροσύνη Ιωνίδη, σύζυγος του Δημητρίου Κασσαβέτη, είναι ευεργέτιδα του Ωδείου Αθηνών ενώ η Ιωάννα Καζούλλη, σύζυγος του Παναγιώτη Αριστόφρωνος, ανέλαβε την δαπάνη για τις απαλλοτριώσεις και τις ανασκαφές στην Ακαδημία Πλάτωνος και κληροδότησε μέρος του οικοπέδου της βίλας της στην Κηφισιά, προκειμένου να χτιστεί το νοσοκομείο ατυχημάτων ΚΑΤ.

Οι ξεχωριστές αυτές Αιγυπτιώτισσες πραγματοποίησαν μία προσωπική διαδρομή με όρους ατομικής εποποιίας και ευποιίας στην υπηρεσία του κοινού αγαθού. Υπηρέτησαν τους θεσμούς, την υγεία, την παιδεία, τον πολιτισμό. Με το ευεργέτημά τους προσέφεραν όχι μόνο σε έναν άνθρωπο που είχε κάποια συγκεκριμένη ανάγκη, όπως έκαναν όσες ανέπτυξαν την φιλανθρωπία. Προσέφεραν στο σύνολο των ανθρώπων, αφού υπηρετώντας τους θεσμούς δημιούργησαν νοσοκομεία, σχολεία, ωδεία και μουσεία. Λειτούργησαν δηλαδή όχι ως παραδοσιακοί διανοούμενοι (φιλάνθρωποι) αλλά ως οργανικοί διανοούμενοι (με την Γκραμσιανή έννοια) και προσέφεραν τα μέγιστα στην οργάνωση της κοινωνίας, καθώς ως ευεργέτες διεκπεραίωσαν έργα στη θέση της συντεταγμένης πολιτείας και των συλλογικοτήτων. Τα έργα τους παραμένουν σε λειτουργία και μετά τον θάνατό τους, καθώς και η αναγνώριση του έργου τους.

Γυναικεία εκπαίδευση

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, το ζήτημα της γυναικείας εκπαίδευσης απασχόλησε πολύ τόσο την μητροπολιτική Ελλάδα όσο και τον χώρο του παροικιακού Ελληνισμού. Το ενδιαφέρον τους για την ανάπτυξη της εκπαίδευσης των γυναικών βρισκόταν σε ευθεία αναλογία με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Ωστόσο, όπως είναι αναμενόμενο, η εκπαίδευση των κοριτσιών στην παροικία της Αιγύπτου αρχίζει πολύ αργότερα από τα αγόρια, όταν άρχισαν να εμφανίζονται τα «Σχολεία κορασίδων» (Παρθεναγωγεία) σε όλες τις Ελληνικές Κοινότητες.

Στην Αλεξάνδρεια οι αδελφοί Θεόδωρος και Μιχαήλ Τοσίτσας το 1854 ίδρυσαν και λειτούργησαν την «Τοσιτσαία Σχολή θηλέων». Το 1878 ιδρύεται η Αβερώφειος Σχολή Αλεξανδρείας, που το 1909-10 μετονομάστηκε σε «Αβερώφειο Παρθεναγωγείο-Διδασκαλείο». Την ίδια χρονιά ολοκληρώθηκε το κτήριο που στέγασε την τότε Ζερβουδάκειο Αστική Σχολή αρρένων και το οποίο αργότερα έγινε μικτής φοίτησης. Το 1918-19 το Αβερώφειο Διδασκαλείο μετονομάζεται σε «Ανώτερο Αβερώφειο Παρθεναγωγείο» και το 1935-36 σε «Αβερώφειο γυμνάσιο θηλέων», ενώ δημιουργείται και η «Μέση Εμπορική Σχολή» του Αβερωφείου. Από το 1926 αρχίζει την λειτουργία της η «Φαμηλιάδειος Δημοτική Σχολή αρρένων και θηλέων».

Σχολείο θηλέων στην Αλεξάνδρεια.

Εν τω μεταξύ, στα τέλη Οκτωβρίου 1883 ο Ευάγγελος Αχιλλόπουλος, από την Δρέσδη όπου βρισκόταν, κληροδότησε στην κοινότητα 15.000 λίρες Αιγύπτου προκειμένου να ιδρυθεί το «Αχιλλοπούλειο Παρθεναγωγείου Καΐρου».

Παράλληλα ιδρύθηκαν επαγγελματικές Σχολές γυναικών όπου διδάσκονταν κοπτική, ραπτική και πλέξιμο.  Η εξέλιξη αυτή έρχεται να συναντήσει ανάλογες κινήσεις που γίνονταν στην Αθήνα από το ζεύγος Χίλλ, την Καλλιρόη Σιγανού-Παρρέν και την Σεβαστή Καλησπέρη.

Η αξία της γνώσης στα κορίτσια, κυρίως των ανώτερων και μέσων κοινωνικών τάξεων της παροικίας, αντανακλάται στον αυξανόμενο αριθμό κοριτσιών που παρακολουθούσαν την σχολική εκπαίδευση. Όχι μόνο στα Κοινοτικά σχολεία αλλά και σε πολλά ιδιωτικά ξένα Σχολεία – κυρίως στα Γαλλικά και στα Ιταλικά.

Η εκπαίδευση των Αιγυπτιωτισσών είχε δύο στόχους: τη μόρφωση οικοδεσποινών, που θα εξασφάλιζαν γαλήνη και ασφάλεια στην οικογενειακή ζωή, και την εκπαίδευση διδασκαλισσών. Η επιλογή του κατάλληλου χώρου για την μόρφωση των παιδιών τους, καθώς και η αξιοποίηση των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων για την καλύτερη εξωοικιακή επαγγελματική τακτοποίηση των επιστημονικά ειδικευμένων κοριτσιών, απασχόλησε τους Αιγυπτιώτες γονείς.

Άνθρωποι δραστήριοι και οξυδερκείς, πολλοί από αυτούς αποφάσισαν να στείλουν τις κόρες τους στην Αθήνα προκειμένου να φοιτήσουν εσώκλειστες στα Αρσάκεια Σχολεία Ψυχικού. Το μελλοντικό σχέδιο ήταν να εργαστούν ως δασκάλες στα Κοινοτικά σχολεία της Αιγύπτου ή όπου αλλού θα μπορούσαν να είναι απαραίτητες. Η μελέτη στο Αρχείο του Αρσακείου για τις Αιγυπτιώτισσες που μαθήτευσαν εκεί την 30ετία 1892-1921 παρέχει πολύτιμες πληροφορίες αναφορικά με την ηλικία τους, τον ακριβή τόπο καταγωγής τους καθώς και την κοινωνική τους προέλευση, όπως προκύπτει από το αναγραφόμενο επάγγελμα του πατέρα τους.

Διαπιστώθηκε ότι η μεγάλη πλειοψηφία των κοριτσιών έρχονταν από την Αλεξάνδρεια, ένας μικρός αριθμός μαθητριών ήταν από το Κάιρο και ελάχιστες από την Μανσούρα. Εκεί, οι Αιγυπτιώτισσες βρέθηκαν ανάμεσα σε άλλα κορίτσια ομογενών που προέρχονταν από την Ρωσία, Γερμανία, Ιταλία, την Κωνσταντινούπολη, τις Κυδωνίες, το Βουκουρέστι, την Τεργέστη, τη Σμύρνη, την Οδησσό, ακόμη και από την Νέα Υόρκη, γεγονός που εικονογραφεί και τις διαστάσεις της Ελληνικής διασποράς . Από το Αρσάκειο πήρε το πτυχίο της δασκάλας το 1878 η Καλλιρόη Παρρέν που αργότερα έγινε διευθύντρια στο Παρθεναγωγείο Οδησσού. Το έτος 1920 διακρίνουμε στο μαθητολόγιο την Στέλλα Κρεμεζή από την Αλεξάνδρεια, με πατέρα παραγγελιοδόχο ( εμπορικές λειτουργίες) η οποία στην ηλικία μόλις των 19 ετών φοιτά στο Αρσάκειο και είναι υποψήφια δασκάλα. Όταν επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια παντρεύτηκε τον λόγιο Νίκο Ζελίτα(1888-1938). Περισσότερο γνωστός με το όνομα Στέφανος Πάργας , ο Νίκος Ζελίτας ήταν εκδότης του περιοδικού «Γράμματα» και ιδρυτής του εβδομαδιαίου περιοδικού «Παναιγύπτια».

Η διδασκαλική μόρφωση των κοριτσιών συνέβαλε στην ενδυνάμωση της εθνικής τους ταυτότητας και μέσω της επαγγελματικής τους αποκατάστασης  διευκολύνθηκε η προσαρμογή τους στις νέες κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώνονταν τότε στον Αιγυπτιακό πολυεθνικό χώρο. Πολύ παραστατική η Αλεξανδρινή εκπαιδευτικός  Αθηνά Ρουσσάκη το 1912 συμπύκνωσε τις νέες κοινωνικές ευαισθησίες και προοπτικές στο σύνθημα «Τόπο στις γυναίκες». Λίγο αργότερα ο μυθιστoριογράφος Κώστας Τσαγκαράδας, με καταγωγή από το Πήλιο, γνώστης των καθημερινών εξελίξεων στην παροικία,  καταπιάστηκε με την ιστορία των γυναικών (The history of women) κάνοντας αναφορά σε 1000 γυναίκες διαφορετικών λαών και εποχών. Το 1926 δημοσίευσε το έργο του Women under androcracy, βιβλίο που η Αγγελική Παναγιωτάτου του ζήτησε να το παρουσιάσει στη «Φιλολογική Συντροφιά Ελληνίδων Κυριών Αιγύπτου» που εκείνη διηύθυνε.

Το 1929 ιδρύθηκε η Διδασκαλική Ένωση Αλεξανδρείας και Καΐρου . Οι σκοποί της Ένωσης ήταν συντεχνιακοί και απέβλεπαν στη βελτίωση της πνευματικής και της οικονομικής  θέσης των εκπαιδευτικών ολόκληρης της παροικίας. Στις δραστηριότητές της πολύ γρήγορα συμπεριέλαβε την οργάνωση διαλέξεων και συνεδρίων επιστημονικού και κοινωνικού περιεχομένου, στα οποία συμμετείχαν και μέλη άλλων Διδασκαλικών Ενώσεων.

Τον Απρίλιο 1931, στο πρώτο Διδασκαλικό Συνέδριο Αλεξανδρείας εντυπωσίασε η εισήγηση της διευθύντριας του Παρθεναγωγείου του Πορτ – Σαΐντ, Καίτης Μαλανδρή. Στο θέμα των ορίων της γυναικείας επαγγελματικότητας διατύπωσε τη δική της άποψη, εμφανώς επηρεασμένη από τον προλεταριακό χώρο του Πόρτ – Σαΐντ και από τις φεμινιστικές διακηρύξεις της Αιγυπτίας Doria Shafik, που τότε έδινε μεγάλο αγώνα υπερασπιζόμενη τις γυναίκες και την γυναικεία υπόθεση. Μπροστά στις νέες κοινωνικές απαιτήσεις λοιπόν  η Μαλανδρή διακήρυξε ότι έβλεπε τις γυναίκες «όχι μόνο να εργάζονται και να λαμβάνωσι υπεύθυνο δράση, αλλά και να επιζητούν αναγνώρισιν δικαιωμάτων». Τις ίδιες απόψεις υποστήριζαν η καθηγήτρια του Αβερωφείου Αλεξανδρείας Ηρώ Αρμενοπούλου και η διευθύντρια του επιφανούς αυτού Σχολείου Αλκμήνη Πετρώνδα.

Ωστόσο, στο ίδιο Διδασκαλικό Συνέδριο η εισήγηση της Πηνελόπης Χριστάκου, διευθύντριας του Αχιλλοπουλείου Παρθεναγωγείου Καΐρου, ήταν σε διαφορετική κατεύθυνση. Στο ζήτημα «Ποία είναι η θέσις της γυναίκας μέσα στην κοινωνία και ποίαι πρέπει να είναι αι εκπαιδευτικαί της κατευθύνσεις», η συντηρητική Χρηστάκου στηλίτευσε την γυναικεία επαγγελματικότητα και πρότεινε «να περιοριστεί η γυναίκα στα καθαρά γυναικεία επαγγέλματα, όπως ήταν τα ιατρικά», και  επισήμανε (τιμώντας ίσως και τη θέση της ως διευθύντριας) την πληρότητα των γνώσεων που παρέχονταν στα κορίτσια του Αχιλλοπουλείου Παρθεναγωγείου.

Η ουσιαστική απόκλιση των εισηγήσεων των δύο διευθυντριών της παροικίας, πέρα από τη διάσταση των απόψεων, προδίδει και την ένταση των συζητήσεων μεταξύ των εκπαιδευτικών του χώρου αλλά και της ευρύτερης ακαδημαϊκής και πολιτικής κοινότητας της εποχής.

Ας σημειωθεί εδώ ότι ο Πρύτανης και Καθηγητής της ΦΜΣ Αθηνών, Αντώνης Χρηστομάνος, το 1897 υποστήριζε ότι «η χειραφέτηση των γυναικών εγένετο ήδη συρμός και θα ήτο μάταιος αναχρονισμός να καταπολεμήται παρ’ ημίν. Οφείλομεν να ανεχώμεθα αυτάς και να μήν παρακωλύωμεν την επιστημονικήν ανάπτυξιν του γυναικείου φύλου, αλλά και να μην ενισχύωμεν αυτάς δι’ υπερβολικής ενθαρρύνσεως». Τις απόψεις του Αντώνη Χριστομάνου αντέκρουσε 30 χρόνια αργότερα ο Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής και Πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών Κωνσταντίνος Μέρμηγκας όταν, το 1927, δημόσια υποστήριζε ότι «θα έπρεπε να αποκλείονται οι γυναίκες από της πανεπιστημιακής παιδεύσεως«.

Γυναίκες επιστήμονες

Για την Αιγυπτιώτισσα Αγγελική Παναγιωτάτου (1875-1954), με καταγωγή από τη Θηνιά της Κεφαλονιάς, το ερώτημα «εάν οι επιστήμες έχουν φύλο» δεν είχε βάση και δεν έπρεπε ούτε να συζητείται. Η Αγγελική Παναγιωτάτου είναι η πρώτη γυναίκα που αποφοίτησε από την Ιατρική Αθηνών. Αντιμετώπισε βέβαια το ανδροκρατούμενο περιβάλλον (1893-1897) στα αμφιθέατρα της Ιατρικής Σχολής και τα θορυβώδη επιφωνήματα των συμφοιτητών της «στην κουζίνα, να πάς στην κουζίνα σου»!

Εκείνα τα χρόνια ήταν άθλος για μία γυναίκα ακόμη και να ονειρευτεί ότι θα γινόταν γιατρός. Ωστόσο, η  Αγγελική Παναγιωτάτου έγινε όχι μόνο γιατρός αλλά και Καθηγήτρια της Ιατρικής, στον Τομέα της Υγιεινής και Τροπικής Παθολογίας. καθώς και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Εμπνευσμένη Ελληνίδα η Παναγιωτάτου, όταν το 1900 επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια ανέπτυξε σημαντική κοινωνική και ανθρωπιστική δράση. Με δική της πρωτοβουλία λειτούργησε το «Κυριακάτικο Σχολείο» που παρείχε βασική μόρφωση στους εργαζόμενους παροίκους. Ίδρυσε τις «παιδικές εξοχές» που στις περιόδους των σχολικών διακοπών βοηθούσαν τα οικονομικά αδύναμα παιδιά της παροικίας. Το 1934 ίδρυσε την Φιλολογική Συντροφιά Κυριών Αιγύπτου, γνωστή με το όνομα «Φιλολογικό σαλόνι» της Παναγιωτάτου, που λειτούργησε ως το 1954. Διετέλεσε Σύμβουλος του Μπενακείου Ορφανοτροφείου, στέλεχος του Συλλόγου «Πτολεμαίος» και μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Ελληνίδων.

Γιατρός υγιεινολόγος η Παναγιωτάτου για πολλά χρόνια εργάσθηκε κοντά στον μικροβιολόγο Καθηγητή Στέφανο Καρτούλη. Στα τέλη του 19ου αιώνα οι επιδημίες χολέρας και πανώλης (πανούκλα) ήταν εξαιρετικά θανατηφόρες στην Αίγυπτο. Για την θανατηφόρα ασθένεια γράφει ο γιατρός και επιφανής πάροικος του Καΐρου Διονύσιος Οικονομόπουλος  ότι «από τον Οχτώβρη του 1895 ως το Φλεβάρη του 1896 πέφτει νέα επιδημία πανούκλας, με σαράντα χιλιάδες θύματα». Μπροστά στην επείγουσα αυτή κατάσταση, η Αγγελική Παναγιωτάτου αποσύρθηκε στο λοιμοκαθαρτήριο του Ελ Τορ και εκεί, στους πρόποδες του όρους Σινά όπου βρισκόταν το λοιμοκαθαρτήριο, μελέτησε τις επιδημίες και πρότεινε τρόπους ίασής τους. Για το συγκεκριμένο ερευνητικό της έργο βραβεύθηκε το 1902 από την Αιγυπτιακή Κυβέρνηση με το παράσημο του Τάγματος του Νείλου. Η Αγγελική Παναγιωτάτου είναι η πρώτη γυναίκα που βραβεύθηκε από την Αιγυπτιακή Κυβέρνηση. Η πρώτη βραβευμένη γυναίκα στην Αίγυπτο είναι Αιγυπτιώτισσα!

Η Αγγελική Παναγιωτάτου στο γραφείο της

Πολιτική συνείδηση και υπερεθνική αλληλεγγύη

Οι επιφανείς και επώνυμες αυτές γυναίκες είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα της συμβολής της Αιγυπτιώτισσας Ελληνίδας στη πρόοδο της  εκπαίδευσης, της επιστήμης, της κοινωφελούς δραστηριότητας, της φιλανθρωπίας και του ευεργετισμού στην παροικία.

Πολλές μαρτυρίες συγκλίνουν στο ότι και οι Αιγυπτιώτισσες των λαϊκών τάξεων καλλιεργούσαν και διατηρούσαν αγαθές σχέσεις και ισχυρούς δεσμούς με τις Αιγύπτιες γυναίκες και γενικότερα με τον Αιγυπτιακό λαό.

Η ανάπτυξη πολιτικής συνείδησης τις έκανε όλο και περισσότερο να συνειδητοποιούν τα προβλήματα από την έλλειψη της γυναικείας χειραφέτησης. Στις αρχές του 20ου αιώνα είδαμε την Αγγελική Παναγιωτάτου να μάχεται στα αμφιθέατρα της Ιατρικής Σχολής Αθηνών για τα δικαιώματα των γυναικών στην μάθηση. Την ίδια εποχή, η εκπαιδευτικός Αθηνά Ρουσσάκη-Γερμανού συμπυκνώνοντας τις νέες κοινωνικές ευαισθησίες και προοπτικές έκλεινε τις δημόσιες ομιλίες της με το πρόσταγμα «κάντε τόπο στις γυναίκες».

Πρωτοπόρος του γυναικείου κινήματος στον Αιγυπτιακό χώρο ήταν η Huda Sha’arawi (1879-1947). Γεννημένη στην Μίνια το 1879 μετείχε στον οργανισμό «Αιγυπτιακή Ένωση γυναικών» και μέχρι τον θάνατό της το 1947 στο Κάιρο αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των γυναικών. Παράλληλα, η εμφάνιση της Αιγυπτίας φεμινίστριας Doria Shafik (1908-1975) άνοιξε ένα καινούριο κεφάλαιο στο ζήτημα της υπερεθνικής αλληλεγγύης.  Γεννημένη το 1908 στην Τάντα, η Doria Shafik το 1948 οργάνωσε το κίνημα Πέντ Αλ Νείλ ( ένωση κοριτσιών του Νείλου) προκειμένου να ενισχυθεί η πολιτική συνειδητοποίηση των γυναικών της Αιγύπτου και να τους δοθεί το δικαίωμα ψήφου. Τον Φεβρουάριο 1951 μαζί με τις Ragia Ragab, Fathia Al Falaky, Amina Shokry και άλλες πέντε Αιγύπτιες, ηγήθηκε της πρώτης γυναικείας διαδήλωσης στην Αίγυπτο. Ακολούθησαν κι άλλες κινητοποιήσεις σε συνδιοργάνωση με το Συνδικάτο Δημοσιογράφων.

Στις 16 Ιανουαρίου 1956, μετά την επανάσταση του Ιουλίου 1952, ψηφίστηκε το πρώτο Αιγυπτιακό Σύνταγμα, «Το Σύνταγμα του 1956». Στο Σύνταγμα αυτό η Αιγυπτιακή κυβέρνηση αναγνώρισε το δικαίωμα ψήφου στις Αιγύπτιες δίνοντάς τους το δικαίωμα συμμετοχής τους και εκλογής τους στις κοινοβουλευτικές εκλογές. Οι Αιγυπτιώτισσες , με ιδιαίτερη ευαισθησία στο ζήτημα της παροχής ψήφου στις γυναίκες, υποστήριξαν τα αιτήματα των αδελφών τους Αιγυπτίων. Η «Ελληνική Ένωση Γυναικών Αιγύπτου» και η «Αιγυπτιακή Ένωση Γυναικών» βρέθηκαν στην ίδια πορεία πολιτικής συνειδητότητας και υπερεθνικής αλληλεγγύης.

 Σύνοψη

Ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός εξελίχθηκε και άνθησε εντασσόμενος στο παγκόσμιο σύστημα οικονομικών σχέσεων και συναλλαγών που βασιζόταν στην αποικιακή κυριαρχία των Ευρωπαϊκών Μητροπόλεων. Η κρίση και κατάρρευση του παγκόσμιου αποικιοκρατικού συστήματος συμπαρέσυρε και τον Αιγυπτιώτη Ελληνισμό.

Οι λόγοι για τους οποίους η παροικία δεν κατόρθωσε να αντεπεξέλθει στη δοκιμασία της Νασερικής επανάστασης αναπροσαρμόζοντας τις δραστηριότητές της- όσο ίσως το επέτρεπαν οι νέες συνθήκες – είναι ένα πρόβλημα ακόμη ανοιχτό για την ιστορική έρευνα.

Δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά η παροικία δεν είναι σήμερα αυτό που ήταν άλλοτε. Μετά την φυγή τους, οι Αιγυπτιώτες τράβηξαν τις προσωπικές τους διαδρομές στις χώρες όπου έχουν διασπαρεί.

Τώρα η Αίγυπτος είναι η χώρα της απουσίας για τους Έλληνες. Ωστόσο η αναφορά των Αιγυπτιωτισσών σε αυτήν αποτελεί στοιχείο της ταυτότητάς και της αξιοπρέπειάς τους. Ταξιδεύουν την κληρονομιά των σπουδαίων χρόνων της παροικίας στη μνήμη τους, στη νοοτροπία τους, στον τρόπο ζωής τους, στα όνειρά τους.

Ευχαριστίες

Θερμά ευχαριστώ την αλεξανδρινή κυρία Νίνα Παπαναστασίου, η οποία μοιράστηκε μαζί μου εμπειρίες, μνήμες και γνώσεις από τη ζωή της παροικίας, καθώς και τον υποψήφιο διδάκτορα Σάμεχ Ελλαμπόντι για τις αναζητήσεις του στις αιγυπτιακές εφημερίδες.

Η Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη είναι Καθηγήτρια του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

 Βιβλιογραφία

  • Αιγυπτιακή Εφημερίδα Αχέρ Σαά, «Το σχέδιο της Doria στη διαδήλωση της Βουλής », Κάιρο, 2 Μαρτίου 1951
  • Αιγυπτιακή εφημερίδα Αλ Αχμπάρ, «Η απεργία πείνας της Doria Shafic», Kάιρο, 13 Μαρτίου 1954
  • Αιγυπτιακή εφημερίδα Αλ Αχράμ, «9 Αιγύπτιες αρχίζουν απεργία πείνας μέσα στο Συνδικάτο Δημοσιογράφων», Κάιρο, 18 και 20 Μαρτίου 1954
  • Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Ευεργετισμός και Προσωπικότητα. Ευεργέτες Έλληνες του Καίρου (2 τόμοι), εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2002
  • Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Αλεξανδρινές Οικογένειες. Χωρέμη, Μπενάκη, Σαλβάγου, εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα, 2004
  • Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, «Αιγυπτιώτης ευεργετισμός. Συλλογική εποποιία και ατομική ευποιία», Πρακτικά Ημερίδας του Μουσείου Μπενάκη με θέμα Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη νεότερη Ελλάδα, Αθήνα 2006
  • Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Οι Έλληνες του Καίρου, εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα 2007
  • Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός στους δρόμους του βαμβακιού, εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα 2011
  • Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Ευεργετισμός και νεοελληνική πραγματικότητα, εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα 2016
  • Α.Θ.Πολίτης, Ο Ελληνισμός και η Νεωτέρα Αίγυπτος, εκδόσεις Γράμματα, Αλεξάνδρεια 1930
  • Ν. Αρμαδώρος, Ο Πάροικος, εκδόσεις Ελληνική Κοινότητα Καΐρου, 1992
  • Μανώλης Γιαλουράκης, Η Αίγυπτος των Ελλήνων, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2006
  • Αντώνιος Σακτούρης, Έκθεσις του εν Αλεξανδρεία Β΄ Γενικού Προξένου περί εμπορίας, γεωργίας, βιομηχανίας, ναυτιλίας κ.λ.π. της Αιγύπτου από του έτους 1884 έως το 1913, Αθήνα, 1915
  • Στρατής Τσίρκας, Ο Καβάφης και η εποχή του, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 1995
  • Νίκος Ψυρούκης, Το νεοελληνικό παροικιακό φαινόμενο, εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1974
  • Νίκος Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1986
  • Matoula Tomara-Sideris, “Egyptian Hellenism and Benefaction”, Journal of the Hellenic Diaspora, v. 29.1, Pella Publishing Co,NY 2003
  • Matoula Tomara-Sideris, “Women’s Status in the Greek Colonies of Egypt”, Evi Tastsoglou (ed.), στο Women, Gender, and Diasporic Lives. Labor, Community, and Identity in Greek Migrations, Lexington Mellen press, USA, 2009
  • Matoula Tomara-Sideris, Benefaction in Modern Greece. Theory and History, Kerkyra, Athens 2017

Η συμβολή των Βλάχων Ευεργετών στη διαμόρφωση της Νεότερης Ελλάδος

Posted on by

            Η  συμβολή  των  Βλάχων  Ευεργετών  στη  διαμόρφωση  της  Νεότερης  Ελλάδος

                                                                                 Καθηγήτρια  Ματούλα  Τομαρά-Σιδέρη

                                                                                             Πάντειο  Πανεπιστήμιο

      Είναι  γνωστή  η  συμβολή  των  Βλάχων  στην  Εθνεγερσία  και  στο  Εθνικό  γίγνεσθαι.

   Ο  Ρήγας  Φεραίος, γεννημένος  στο  Βελεστίνο (1767- 1798) είναι  πρωτεργάτης  του  Νεοελληνικού  διαφωτισμού, φλογερός  κήρυκας  της  Εθνικής  παλιγενεσίας  καθώς  και  της  απελευθέρωσης  όλων  των  Βαλκανικών  λαών  από  τον  Οθωμανικό  ζυγό.

   Βλάχοι  ήταν  όσοι  πρώτοι  έτρεξαν  στο  πλευρό  του  Αλέξανδρου  Υψηλάντη, όταν  σήμανε  η  ώρα  του  αγώνα.

   Ο  Νικόλαος  Στουρνάρης, γεννημένος  στο  Μέτσοβο (1806-1852) υπερασπίστηκε  το  πολιορκημένο  Μεσολόγγι  όπως  και  τα  θρυλικά  παιδιά  της  Σαμαρίνας, που ήταν  Βλάχοι  αρματωμένοι.

   Ο  Αλέξανδρος  Σβώλος, από  το  Κρούσοβο (1892- 1956) διαπρεπής  συνταγματολόγος, συνέβαλε  τα  μέγιστα  στη  διαμόρφωση  του  νομικού  υπόβαθρου  της  Νεοελληνικής  θεσμικής  και  πολιτικής  πραγματικότητας.

   Την  Εθνεγερσία  υμνούν  οι  Βλάχοι  ποιητές  Αριστοτέλης  Βαλαωρίτης (1824-1879) με  καταγωγή από  την  Βαλαώρα  της  Ηπείρου  και  ο  εξάδελφός  του  Γεώργιος  Ζαλοκώστας ( 1805-1858 ) από  το  Συρράκο.

      Πληθυσμός  ανήσυχος  και  διασπορικός, οι  Βλάχοι  οδίτες  δημιουργούν  την  « Βλαχική  διασπορά» , που  αποτελεί  ένα  μεγάλο  κεφάλαιο  της  Νεοελληνικής  Ιστορίας.

   Από  τον  17ο αιώνα  πραγματοποιούν  υποδειγματικές  ατομικές  και  συλλογικές  διαδρομές. Στήνουν  ανθηρούς  οικισμούς  και  Κοινότητες  Γραικο-Βλάχων  στα  Βαλκάνια, στην  Αυτοκρατορία  των  Αψβούργων  και  στην  Κεντρική  Ευρώπη, ενώ  μετακινούνται  και  Ανατολικά  μέχρι  την  Κωνσταντινούπολη, τον  Εύξεινο  Πόντο  και  την  Ρωσία.

   Η  Μοσχόπολη, το  Κρούσοβο, το  Μοναστήρι, το  Σεμλίνο, η  Αδριανούπολη, η  Φιλιππούπολη  και  τόσες  άλλες, αποτελούν  σημαντικές  Κοινότητες  Ρωμαίων  Μακεδονοβλάχων, με  ιδιαίτερη  παρουσία  στον  τόπο  και  στον  χρόνο, στην  ιστορία.

   Μετά  την  εγκατάστασή  τους  εκεί  μερίμνησαν  για  την  καλή  θεσμική  και  κοινωνική  τους  λειτουργία. Φρόντισαν  να  καλύψουν  τις  εσωτερικές  ανάγκες  των  Κοινοτήτων  τους  χτίζοντας  εκκλησίες, νοσοκομεία  και  σχολεία  με  αποτέλεσμα  να  διακριθεί  η  ιδιαιτερότητα  του  πολιτισμικού  τους  χαρακτήρα  και  να  εδραιωθεί  το  αίσθημα  της  Εθνικής  ταυτότητας  και  συνείδησης  στον  εκτός  του  περιορισμένου  Ελληνικού  κράτους  παροικιακό  τους  χώρο.

   Οι  Βλάχοι  ασχολήθηκαν  με  την  κτηνοτροφία  και  την  βιοτεχνική  παραγωγή  μάλλινων  υφασμάτων, την  αργυροχοία, μεταλλοτεχνία, σιδηρουργία, με  το  εμπόριο. Σταδιακά  έγιναν  μεταπράτες  και  διακινητές  κάθε  είδους  εμπορεύματος.

   Έστησαν  αποτελεσματικά  οικονομικά  και  εμπορικά  δίκτυα  που  μέχρι  τις  αρχές  του  20ου  αιώνα  απλώνονταν  από  την  Οδησσό  έως  την  Βιέννη  και  την  Λειψία  και  από  τον  Δούναβη  μέχρι  τον  Νείλο, ενώνοντας  εμπορικά  την  Ανατολή  με  την  Ευρώπη.

   Υπηρέτησαν  με  συνέπεια  τον  Κοινοτισμό. Το  πρώτο  γραπτό  καταστατικό  του  Κοινού  για  την  εκπαιδευτική  πολιτική  και  την  συνεταιρική – συντροφική ανάπτυξη  της  αυτοδιοικούμενης  Κοινότητας  ψηφίστηκε  το  1813  στη  συνέλευση  των  Βλάχων  κατοίκων  στο  Μελένικο.

Και  είναι  γνωστοί  οι  Βλάχοι  για  την  ισχύ  του  Κοινωνικού  δεσμού, του  «συνανήκειν»  στην  Κοινότητα  και  της  ευθύνης  εκάστου  για  τα  κοινά, της  αλληλεγγύης  και  του  συνεταιρίζεσθαι.

   Ο  ακμαίος  Κοινοτικός  βίος  και  η  ανθηρή  οικονομική  κατάσταση  της  Βλαχικής  ελίτ  οδηγεί  στην  ανάδειξη  ενός  ιδιαίτερου  προτύπου  ατομικής  λειτουργίας  για  το  οποίο  θα  μιλήσουμε  σήμερα. Πρόκειται  για  τον  Βλάχο  Ευεργέτη  και  την  συμβολή  του  στην  οργάνωση  του  Νεοελληνικού  κράτους.

   Είναι  ο  Κοινοτισμός  που  διαμόρφωσε  τον  ευεργετισμό. Ο  ευεργετισμός  αναπτύσσεται  ως  λόγος  ρηματικός  και  έμπρακτος  στο  σημείο  όπου  οι  περιορισμοί – ίσως  και  η  ανημπόρια  του  Εθνικού  κράτους – αναδεικνύουν  την  στρατηγική  υπεροχή  της  προσωπικότητας. Και  αυτή  η  προσωπικότητα  είναι  ο  Ευεργέτης.

   Ο  Ευεργέτης  είναι  ο  άνθρωπος  εκείνος  που  υπερβαίνει  το  παραδοσιακό  συλλογικό  «εμείς» , το  οποίο  κυριαρχούσε  στο  Κοινοτικό  σύστημα μέσα  στο  οποίο  ζούσαν, και  προσδιορίζει  τον  εαυτό  του  ώς  ένα  ιδιότυπο  ατομικό  «εγώ», το  οποίο  επωμίζεται  σκοπούς  και  έργα  στη  θέση  της  συντεταγμένης  Πολιτείας, των  συλλογικοτήτων  και  των θεσμών. Πραγματοποιεί  μία  προσωπική  διαδρομή  με  όρους  ατομικής  εποποιίας  και  ευποιίας  στην  υπηρεσία  του  κοινού  αγαθού. Είναι  η  εξυπηρέτηση  του  κοινού  αγαθού  που  συνιστά  κρίσιμη  παράμετρο  για  την  συγκρότηση  της  ταυτότητας  του  Ευεργέτη.

   Δεν  πρόκειται  για  τον  επιδειξία  πλούσιο. Ο  Απόστολος  Αρσάκης, από  την  Μοτάχοβα  της  Ηπείρου, υπέγραφε  ως « πρόθυμος  και  καλός  πατριώτης». Πρόκειται  για  τον  άνθρωπο  εκείνο  που  υπερβαίνει  ποικίλα  εμπόδια  προκειμένου  να  πραγματώσει  τις  επιταγές  της  συνείδησής  του.

   Η  ευεργεσία  για  τον  Ευεργέτη  αποτελεί  συστατικό  πάθος  που  επικαθορίζει  την  ατομική  και  συλλογική  του  λειτουργία. Έχουν  δηλαδή  οι  Ευεργέτες  ισχυρά  εσωτερικά  κίνητρα  και  ηθική  επιβράβευση  που  τούς  παρέχει  η  ιδεολογία  τους. Πολλοί  έμειναν  άγαμοι  και  αφιερωμένοι  στο  «πρώτον  και  θείον  έργον» το  οποίον  ήταν  γι΄ αυτούς  « δια  παντός  το  καλόν  της  πατρίδος».

   Εκφραστές  του  Νεοελληνικού  Διαφωτισμού οι  Ευεργέτες , πίστευαν  ότι  για  να  απελευθερωθεί  η  Ελλάδα  έπρεπε  πρώτα  τα  μορφωθούν  οι  Έλληνες. Ενίσχυσαν  λοιπόν  της  εκπαίδευση  και  τα  σχολεία  προκειμένου  να  διαμορφωθεί  το  Ελληνικό  Έθνος  και  ο  Νέος  Ελληνισμός. Τα  σχολεία  της  Μοσχόπολης  και  του  Μετσόβου  αποτέλεσαν  αναγνωρισμένα  Κέντρα  του  Ελληνικού  Διαφωτισμού.

Οι  Βλάχικες  Κοινότητες  άλλωστε, αποτέλεσαν  κοιτίδα  και  φυτώριο  του  παροικιακού  ευεργετισμού.

   Στο  φαινόμενο  του  ευεργετισμού  συγκλίνουν  τρείς  λειτουργίες :

  • Η  προσωπική  λειτουργία  καθιστά  τον  Ευεργέτη  «χρηματοφόρο  υποκείμενο» έτοιμο  να  παραχωρήσει  προσωπικό  πλούτο  για  κοινωνικούς  σκοπούς.
  • Η  κοινωνική  λειτουργία  διασφαλίζει  τη  δημιουργία  και  την  αναπαραγωγή  των  θεσμών  εκείνων  που  εξασφαλίζουν  την  κοινωνική  ευρυθμία. Η  παιδεία, η  υγεία, η  δικαιοσύνη, η  Εθνική  ασφάλεια  και  η  κοινωνική  πρόνοια  συνιστούν  βασικούς  θεσμούς  που  συγκρότησαν, χρηματοδότησαν  και  υπηρέτησαν  οι  Ευεργέτες.
  • Τέλος, η Ιστορική  λειτουργία  καθιστά  τον  Ευεργέτη  «οργανικό  διανοούμενο», με  την  έννοια  ότι  αναλαμβάνει  την  οργάνωση  της  ανερχόμενης  αστικής  τάξης, με  όρους  όχι  μόνο  οικονομικής  και  πολιτικής  ισχύος, αλλά  κυρίως  στο  επίπεδο  της  ιδεολογικής, νοοτροπικής  και  πνευματικής  διάκρισης, υπεροχής, καθολικής  αναγνώρισης  και  εν  τέλει  ηγεμονικής  λειτουργίας.

   Οι  Βλάχοι  Ευεργέτες  επιτέλεσαν  και  τις  τρείς  αυτές  λειτουργίες  προκειμένου  να  συμβάλουν  στην  συγκρότηση  του  Νεοελληνικού  κράτους.

   Ο  ευεργετισμός  έχει  ένα  ισχυρό  ιδεολογικό  υπόβαθρο  με  τρία  συστατικά :

  • Το  αίσθημα  της  Κοινότητας  βίου
  • Την  έμπρακτη  μέριμνα  για  τον  άλλον – ως  χρέος, και
  • Την  γενναιοδωρία  της  χειρονομίας

Αυτό  το  ιδεολογικό  υπόβαθρο  υπηρέτησαν  οι  Βλάχοι  Ευεργέτες  που  με  την  γενναιοδωρία  της  χειρονομίας  και  τα  φωτισμένα  τους  οράματα  συνδιαμόρφωσαν  τη  Νεότερη  και  την  σύγχρονη  Ελλάδα.

   Η  προσωπική  τους  διαδρομή  με  όρους  ατομικής  εποποιίας  και  ευποιίας  εικονογραφείται  από  κορυφαίους  επιχειρηματίες  που  έδρασαν  ευεργετικά  πάνω  στο  τετράπτυχο :

 Ιδιαίτερη  πατρίδα – παροικία – χώρα  διαμονής – Εθνικό  Κέντρο .

   Στην  ιδιαίτερη  πατρίδα, έκαναν  αισθητή  την  παρουσία  τους  με  πρόδηλο  το  αίσθημα  του  νόστου  στη  γενέτειρα  γη, στα  πατρώα  εδάφη. Για  παράδειγμα, ο Γεώργιος  Αβέρωφ, αμέσως  μετά  τα  πρώτα  χρόνια  της  αποδημίας  του, στο  Μέτσοβο  που  ήταν  η  πατρίδα  του, θεμελίωσε  το  «Αβερώφειο» φαρμακείο (1874) .  Ο  Στέργιος  Δούμπας πάλι , από  την  Βλάστη  Μακεδονίας,  ιδρύει  στο  χωριό  του  το  «Δούμπειο» Παρθεναγωγείο.

   Στην  παροικία, ευεργέτησαν  με  κάθε  τρόπο  τους  ομογενείς  παροίκους. Συντηρούν  Ελληνικά  σχολεία, Αρρεναγωγεία  και  Παρθεναγωγεία, γυμνάσια, επαγγελματικές  σχολές, οργανώνουν  εράνους, συγκεντρώνουν  χρυσά  φλουριά  και  οικοδομούν  εκκλησίες  που  αποτελούσαν  τους  τόπους  συνάντησης  των  Βλάχων  και  των  οικογενειών  τους.

   Στην  χώρα  διαμονής, ο  Σίμων  Σίνας , από  την  Μοσχόπολη  της  Β. Ηπείρου,  χρηματοδότησε  την  Ακαδημία  Βουδαπέστης. Ο  Ευαγγέλης  Ζάππας,  από  το  Λάμποβο  της  Β.  Ηπείρου, ίδρυσε  τα  «Ζάππεια» Παρθεναγωγεία  στην  Κωνσταντινούπολη  και  στην  Αδριανούπολη. Ο  Χρηστάκης  Ζωγράφος, τα  «Ζωγράφεια» Διδασκαλεία  στο  Αργυρόκαστρο  της  Αλβανίας (1881) και  λίγο  αργότερα  το  «Ζωγράφειο» Λύκειο  στην  Κωνσταντινούπολη.  Ο  Νικόλαος  Δούμπας, γιός  του  Στέργιου  για  τον  οποίο μιλήσαμε, χρηματοδότησε  το  Κοινοβούλιο  και  το  Μέγαρο  Μουσικής  της  Βιέννης. Αξίζει  εδώ  να  πούμε  ότι  ο  δρόμος  μπροστά  στο  Μέγαρο  φέρει  την  επωνυμία  του, για  αιώνια  ανάμνηση  του  ευεργέτη  και  λέγεται  Doumbastrasse. Ο  Απόστολος  Αρσάκης, με  βαθιά  Ελληνική  παιδεία, διετέλεσε  γραμματέας  του  Ηγεμόνα  της  Βλαχίας  Γρηγορίου  Γκίκα, Βουλευτής , και  Υπουργός  Εξωτερικών  της  Ρουμανίας.

   Τέλος,  ευεργέτησαν  το  Εθνικό  Κέντρο  συμβάλλοντας  στη  συγκρότηση  της  Εθνικής  ταυτότητας  και  του  Εθνικού  κράτους.

      « έκαστος  ευφρονών  και  φιλόπατρις  ανήρ  οφείλει

         ου  μόνον  να  αγαπά  και  ευλαβήται  την  γήν  εκείνην,

         εφ΄ής  οι  προπάτορές  του  εγεννήθησαν  και  αυτός  είδε  κατά

         πρώτον  τας  ζωογόνους  ακτίνας  του  ηλίου

         και  έλαβε  την  ύπαρξίν  του,

         αλλά  πρέπει  και  λυσιτελής  εις  αυτήν, όσον  ενέστι  να  γίνηται»

παραγγέλλει  στη  διαθήκη  του  ο  Κωνσταντίνος  Μπέλλιος ή  Βέλλιος  από  το  Λινοτόπι  Μακεδονίας. Το  διασπορικό  του  ταξίδι  τον  οδήγησε  στο  Βουκουρέστι  και  στην  Βιέννη  όπου  και  πέθανε (1838). Χρηματοδότησε  το  Δημοτικό  Νοσοκομείο  «Ελπίς»  και  την  Εθνική  Βιβλιοθήκη, ενώ  το  «Βελλίειον» κληροδότημά του, που  είναι  και  σήμερα  ενεργό, αναλαμβάνει  τα  έξοδα  δύο (2) Μακεδόνων  κάθε  έτος  για  τις  σπουδές  τους

   Ο  Γεώργιος  Σίνας  στέλνει  το  1830  μεγάλο  χρηματικό  ποσό  υπέρ  των  ορφανών  του  αγώνα. Είναι  η  πρώτη  συνεισφορά  Έλληνος  στο  Νέο  Ελληνικό  κράτος  γι΄ αυτό  στις  16  Μαίου  1830  δέχεται  τις  ευχαριστίες  του  Κυβερνήτη  Ιωάννη  Καποδίστρια.  Στη  συνέχεια  ο  ίδιος  Ευεργέτης  χρηματοδοτεί  το  Εθνικό  Αστεροσκοπείο, το  Οφθαλμιατρείο, το  Αμαλίειο  Ορφανοτροφείο  και  τον  Μητροπολιτικό  Ναό

   Ο  γιός  του  Σίμων  Σίνας (1810 – 1876) χρηματοδοτεί  την  Σιναία  Ακαδημία

   Ο  Γεώργιος  Σταύρου  από  τα  Ιωάννινα, εκ  των  ιδρυτών  της  Εθνικής  Τράπεζας  της  Ελλάδος, αξιοποιεί  πλείστα  κληροδοτήματα  για  το  καλό  του  Έθνους

   Ο  Ιωάννης  Δομπόλης (1769 – 1850) από  την  Κρουτσένιτσα της  Ηπείρου  ευεργέτησε  για  την  αναγέννηση  της  Ελληνικής  παιδείας.  Προσωπικός  φίλος  του  Ιωάννη  Καποδίστρια  έγραψε  στη  Διαθήκη  του :  « Ότε το  1809  εγνώρισα  τον  μακαρίτη  κόμητα  Καποδίστριαν  Ιωάννην, επεσχέθημεν  αλλήλοις  να  μεταχειρισθώμεν  πάν  μέσον  προς  διάδοσιν  της  δημοσίας  παιδεύσεως  εν  Ελλάδι. Έκτοτε  ο  σταθερός  σκοπός  της  ζωής  μου  υπήρξε  να  κατορθώσω  να  εκπληρώσω  πρεπόντως  την  δοθείσαν  υπόσχεσίν  μου…».  Τιμώντας  την  υπόσχεσή  του  ο  Ιωάννης  Δομπόλης  ίδρυσε  το  Καποδιστριακό  Πανεπιστήμιο  Αθηνών. Να  πούμε  εδώ  ότι  όλη  η  οικογένεια  Δομπόλη , ο  παππούς  του  Ιωάννης  , ο  πατέρας  του  Τριαντάφυλλος  και  ο γιός  αυτού  Ιωάννης, ο  ιδρυτής  του  Πανεπιστημίου  Αθηνών , είχαν  στο  αίμα  τους  τον  ευεργετισμό. Επομένως  στην  οικογένεια  Δομπόλη  αναγνωρίζεται  η  διαγενεακή  ευεργετική  λειτουργία.

   Οι  Δημήτριος  και  Αχιλλέας  Ποστολάκας δωρίζουν (1836) στην  Εθνική  Βιβλιοθήκη  την  συλλογή  τους  με  σπάνιες  και  ακυκλοφόρητες  εκδόσεις

   Οι  αδελφοί  Λάμπρου  καταθέτουν  τον  πυρήνα  της  συλλογής  του  Εθνικού  Νομισματικού  Μουσείου, ενώ  παράλληλα  ιδρύουν  την  Αρχαιολογική  Εταιρεία  Αθηνών  και  τον  Φιλολογικό  Σύλλογο  «Παρνασσός»

   Ο  Ιωάννης  Μπάγκας  χαρίζει  στον  Δήμο  Αθηναίων  το  ξενοδοχείο  του  «Μέγας  Αλέξανδρος», που  ήταν  στην  πλατεία  Ομονοίας , και  χρηματοδοτεί  σχολεία

   Ο  Απόστολος  Αρσάκης  ιδρύει  τα  Αρσάκεια  Σχολεία

   Ο  Μιχαήλ  Τοσίτσας  ιδρύει  τα  Τοσίτσεια  Σχολεία  και  χρηματοδοτεί  την  λειτουργία  φοιτητικής  εστίας  στην  Κηφισιά  και  την  δωρεάν  στέγη  σε  φοιτητές  από  τα  Ιωάννινα

   Η  χήρα του  Μιχαήλ,  Ελένη  Τοσίτσα,  χρηματοδοτεί  το  Αρχαιολογικό  Μουσείο  Αθηνών

   Ο  Γεώργιος  Αβέρωφ ιδρύει  την  Σχολή  Ευελπίδων, το  Καλλιμάρμαρο Παναθηναικό  Στάδιο, τις  επανορθωτικές  φυλακές  Αβέρωφ, την  Γεωργική  Σχολή  στη  Λάρισα, τους  αδριάντες  του  Ρήγα  Φεραίου  και  του  Γρηγορίου  Ε΄ στα  Προπύλαια του  Πανεπιστημίου, έκανε  την  ναυπήγηση  του  θωρηκτού  Αβέρωφ

Ο  Γεώργιος  Αβέρωφ, μαζί  με  τον  Νικόλαο  Στουρνάρη  και  τον  Μιχαήλ  Τοσίτσα, οι  τρείς  αυτοί  Μετσοβίτες  Ευεργέτες  ιδρύουν  το  Εθνικό  Μετσόβιο  Πολυτεχνείο

   Ο  Λυσίμαχος  Καυταντζόγλου, γιός  του  αρχιτέκτονα  Λύσανδρου, ιδρύει  το  Καυταντζόγλειο  Στάδιο  στη  Θεσσαλονίκη

   Ο  Κωνσταντίνος  Ζάππας, ως  εκτελεστής  του  κληροδοτήματος  που  άφησε  ο  εξάδελφός  του  Ευαγγέλης  Ζάππας, κτίζει  το  Ζάππειο  Μέγαρο

   Με  συνεισφορές  όλων  των  Βλάχων  Ευεργετών  ιδρύθηκε  το  Οφθαλμιατρείο  Αθηνών

   Η  συμμετοχή  των  Βλάχων  Ευεργετών, ατομική, συλλογική  ή  μέσω  των  Ιδρυμάτων  τους  στο  Εθνικό  γίγνεσθαι  είναι  μεγάλη. Γνωστή  είναι  η  προσφορά  του  «Μπάγκειου» Ιδρύματος, του   «Καυταντζόγλειου» Ιδρύματος  και  του  Ιδρύματος «Τοσίτσα-Αβέρωφ».

Οι  Μεγάλοι  αυτοί  ευεργέτες  είναι  παραδειγματικοί  εκφραστές  του  νεωτερικού  ευεργετισμού     που  αποτέλεσε  κεντρικό  εργαλείο  στη  διαμόρφωση  του  Νεοελληνικού  κράτους.

   Κυρίες  και  κύριοι,

   Είναι  προφανές  ότι  ο  ευεργετισμός  είναι  ιστορικό  φαινόμενο  και  παραμένει  διαρκώς  επίκαιρος. Ως  κοινωνική  ανάγκη  και  ως  τρόπος  κοινωνικής  αλληλεγγύης.

   Οι  Βλάχοι  Ευεργέτες  έδειξαν  ότι  η  ευεργεσία  δεν  είναι  υποχρέωση. Είναι  πράξη  προσωπικής  πραγμάτωσης, ιστορικής  συνειδητότητας  και  κοινωνικής  επίγνωσης. Είναι  δηλαδή  ένας  σημαντικός  παράγοντας  που  εγγυάται  την  ιστορική  συνέχεια  των  λαών.

                    Ομιλία  στην  8η  Συνδιάσκεψη  της  Παγκόσμιας  Βλαχικής  Αμφικτυονίας

                       Ζάππειο  Μέγαρο, Σάββατο  12  Οκτωβρίου  2019

          Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

  • ΚΩΝ/ΝΟΥ & ΣΠΥΡΟΥ  ΒΟΒΟΛΙΝΗ, Μέγα  Ελληνικόν , Βιογραφικόν  Λεξικόν, Αθήνα , 1962
  • Ν.Ι. ΜΕΡΤΖΟΣ, Η  Βλαχόφωνη  Ρωμιοσύνη, Εταιρεία  Μακεδονικών  Σπουδών, Θεσσαλονίκη , 2011
  • ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Το  Ελληνικό  Έθνος- Γένεση  και  διαμόρφωση  του  Νέου  Ελληνισμού, Αθήνα, 2004
  • ΜΑΤΟΥΛΑ  ΤΟΜΑΡΑ-ΣΙΔΕΡΗ, Ευεργετισμός  και  Νεοελληνική  πραγματικότητα, Αθήνα , 2016

Ευγένιος Ευγενίδης και Ίδρυμα Ευγενίδου

Posted on by

Οι φοιτήτριες του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας,Βασιλική Πουλάκη-Κωνσταντινίδου και Σταυρούλα Κουλουρίδη παρουσιάζουν τη ζωή του Ευγένιου Ευγενίδη και το έργο του Ιδρύματος.

Η ζωή του Ευγένιου Ευγενίδη και το έργο του Ίδρυματος Ευγενίδου

Η ζωή και το έργο της Αγγελικής Παναγιωτάτου

Posted on by

Οι φοιτήτριες του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, Ελπίδα Παπανικολάου και Ιωάννα Σουλιώτη παρουσιάζουν τη ζωή και το έργο της Αγγελικής Παναγιωτάτου.

Η ζωή και το Έργο της Αγγελικής Παναγιωτάτου